Microsoft Word педагогика тарихы кейинги вартант

sisteması. V.P.Nalivkinniń bilimlendiriwdi rawajlandırıwda
ǵ
ı xızmetleri 
Oraylıq Aziyanı ózine 
ǵ
árezli etiw siyasatı Temuriyler hukmranlı
ǵ
ınan keyin 
kóp mámleketlerdiń
dıqqat itibarında boldı. Solardıń biri patsha Rossiyası edi. 
Oraylıq Aziyanı Rossiya
ǵ
a 
ǵ
árezli etiw ideyası Petr 1 den baslanıp, Ekaterina
hukimeti tárepinen dawam ettirildi.
Nikolay II taxtqa otır
ǵ
annan tezlik penen Oraylıq Aziyanı ózine 
boysındırıw
ǵ
a umtıldı. Rossiyanıń basqınshılıq háreketleri XIX ásirdiń ekinshi 
yarımına tuwra keledi. Sebebi, bul dáwirde Ózbekstanda úsh xanlıq – Buxara 
ámirligi, Xiywa hám Qoqan xanlıqları bolıp, olar ortasında bir-birine degen 
óshpenlilikler, qarsılasıwlar, urıs-jánjeller kúsheygen edi. 
Usı qarama-qarsılıqlardan ónimli paydalanıp qalıw maqsetinde Rossiya 
húkimeti óziniń jawız nietlerin ámelge asırıw ushın dáslep Qazaqstandı ózlerine 
ǵ
árezli etip aldı. Sońınan Qazaqstan arqalı 1864-jılı Túrkmenistandı, Chimkentti,
Áwlie atanı, 1865-jılı Tashkentti basıp aldı. 1867-jılı Jetisuw oblastı, 1868-jılı 
Samarqand, 1876-jılı Fer
ǵ
ana oblastı Rossiya imperiyasınıń qolına ótti. 
1876-jıldıń 19-fevralında patsha Aleksandr II Qoqan xanlı
ǵ
ınıń 
saplastırıl
ǵ
anlı
ǵ
ı haqqında
ǵ
ı buyrıqqa qol qoydı. 1885-jıl
ǵ
a kelip Oraylıq 
Aziyanıń barlıq jerleri Rossiya imperiyasınıń qarama
ǵ
ına ótti. Úlkemizde 
Turkistan general gubernatorlı
ǵ
ı shólkemlestirildi. 
Oraylıq Aziya 
ǵ
árezli mámleketke aylandırıl
ǵ
annan keyin Patsha Rossiyası 
óziniń siyasatın, zulımlı
ǵ
ın ótkere basladı. Bul zulımlıqlar
ǵ
a qarsı kóteriliske 
shıqqan xalıq Rossiya imperiyası tárepinen ayawsız túrde bastırılıp kelindi. 

---

Rossiya Oraylıq Aziya
ǵ
a óz ústemligin ótkeriw dáwirinde bul jerde jasawshı 
xalıqlardı bir-birine qarsı qoyıw, olar
ǵ
a 
ǵ
ıjaq beriw usıllarınan sheberlik penen 
paydalandı. Bunnan tısqarı patsha Rossiyası Orta Aziya xalıqlarınıń milliy
mádeniyatına hám onıń rawajlanıwına tis-tırna
ǵ
ı menen qarsı boldı.
Nátiyjede xalıq óziniń milliy miyrası, qádriyatı hám maqtanıshlarınan ayrıla 
basladı. Turkistan general gubernatorı fon Kaufmannıń imperator
ǵ
a jaz
ǵ
an bir
xatında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniy-jámiyetlik, sociallıq rawajlanıw 
dárejesin 300 jıl arqa
ǵ
a qaray jıljıttıq dep maqtanısh etkeni haqqında
ma
ǵ
lıwmatlar bar. 
Bul durıslıqqa jaqınıraq. Sebebi, Oktyabr’ revolyuciyasına shekem elimizdegi 
meshit hám medreselerde saqlanıp kiyatır
ǵ
an kitaplar, qoljazbalar órtep jiberildi. 
Olardıń ayrım bólimleri Peterburgqa alıp ketildi.
Usınday Rossiya imperiyası tárepinen háwij alıp baratır
ǵ
an unamsız is-
háreketlerden 
ǵ
ázeplengen Abdurauf Fitrat xalqqa qarata: «Ey ullı Turan, 
arıslanlar úlkesi! Sa
ǵ
an ne boldı? Ne hal
ǵ
a tústiń! Qullıq shılbırına qalay tústiń!» 
siyaqlı jawıngerlik uranların tasladı. 
Xalıq arasında da 
ǵ
ázepleniwler payda bola basladı. Olar úlkemizdegi patsha 
Rossiyası tárepinen ámelge asırılıp atır
ǵ
an zulımlıqlarına qaramay óziniń ilimin, 
mádeniyatın rawajlandırıw islerine múnásip úleslerin qosa berdi. 
Olar ózlerinen aldıń
ǵ
ı ótken ullı oyshıllardıń insanpárwarlıq, pedagogikalıq 
pikirlerin, ideyaların dawam ettirdi. Bul iste Anbar otin, Ahmad Donish,
Mahmudxoja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Furqat, Muqimiy, Avaz Wtar, Zavqiy, 
Saidahmad Siddiqiylar ayrıqsha kózge tústi. 
Degen menen bul waqıtlarda da Turkistan úlkesinde diniy tárbiya beriwshi 
oqıw orınları barshılıq edi. Baslawısh mekteplerdiń sanı kóp edi. Bunday 
mekteplerde mollalar balalardıń sawatın ashıw isleri menen shu
ǵ
ıllanar edi. 

---

Qala mekteplerinde oqıwshılar sanı 20-30 
ǵ
a, awıllıq mekteplerde 10-15 ke 
jetip turdı. Balalar oqıw
ǵ
a 6 jastan baslap qabıllandı hám olar úlgeriwine qarap 17-
18 jaslarına shekem oqıwların dawam ettirdi.
Joqarı diniy mektep bol
ǵ
an medreselerde diniy filosofiya, musırman
huquqları, arab tiliniń grammatikası hám logika ilimlerinen sabaqlar ótildi. Onı 
tamamla
ǵ
anlar imamlıq penen shu
ǵ
ıllandı, ayrımları qazıxanalarda jumıs isledi. 
Oraylıq Aziya patsha Rossiyası tárepinen basıp alın
ǵ
annan keyin ayrım 
unamlı jumıslarda ámelge asırıldı. Máselen diniy mektepler ushın baspaxanalarda 
basıp shıgarıl
ǵ
an sabaqlıqlar payda bola basladı. Indiyadan, Irannan litografiyada 
basıp shı
ǵ
arıl
ǵ
an toplamlar alıp kelindi. 
XX ásirdiń baslarında medreselerde rus tilin oqıtıw isleri jol
ǵ
a qoyılsın degen 
kórsetpege muwapıq 1913-1917-jıllarda ayrım mekteplerde russ tili oqıtıla basladı. 
Bunnan aldın rus tuzem mektepleri payda bolıp edi. Oqıtıwdıń jańa usılı, dawıs, 
hárip penen birge jazıw
ǵ
a úyretiw isleri jol
ǵ
a qoyıldı. 
XX ásir baslarına kelip Túrkstan úlkesinde joqarı oqıw ornı, medreselerdiń 
sanı keskin kóbeyip bara berdi. Máselen: Buxarada – 80, Qoqanda – 40,
Samarqandta – 22, Mar
ǵ
ilanda – 28, Tashkentte -17 medrese bolıp olarda 400 
den 5000 
ǵ
a shekem talabalar bilim aldı.
1906 jılı, tek 
ǵ
ana Samarqand oblastınıń ózinde 1510 musırman
mektepleri bolıp, olarda 1482 mu
ǵ
allim 12740 oqıwshı
ǵ
a sabaq bergen. Ulıwma 
Túrkstan úlkesinde 1905-1906 yillarda 5290 mektep bolıp, olarda 70955 oqıwshı 
bilim al
ǵ
an. 
Usı dáwirlerde Xiywa xanı Sayid Muhammad Feruzdıń baslaması menen 
(1844-1910 y.) 1884-jılı óz sarayında mektep ashılıp, bul mektepte russ mu
ǵ
allimi 
hám Mirzo. Rahmonquli qori siyaqlı tájiriybeli mu
ǵ
allimler jaslar
ǵ
a tálim-
tárbiya beriw isleri menen shu
ǵ
ıllandı. 

---

Feruzdıń pármanına muwapıq 1904-jıldıń 10-noyabrinde Urgenchte birinshi 
jańa usıl mektebi ashıldı. Onda Husayn Qoshaev degen Turkiyadan kelgen 
mu
ǵ
allim sabaq berdi. Ol 1906-1907 oqıw jılında xanlıqta
ǵ
ı aldıń
ǵ
ı ziyalı 
adamlardıń ótinishine bola Urgenchte qızlar mektebin shólkemlestirdi.
1909 jıl
ǵ
a kelip Feruzdıń qol astında
ǵ
ı medreselerdiń sanı 130 
ǵ
a, 
mu
ǵ
allimlerdiń sanı 2300 adamnan asıp ketti. Onıń ilimge, bilimlendiriwge 
qızıqqanlı
ǵ
ı sonshelli, belgili pedagog Kámil Xorezmiydi Tashkenttegi
gimnaziya hám mekteplerdegi oqıtıw usılların úyrenip keliwi ushın Tashkentke 
jiberdi. 
Xorezmiy sapardan kelgennen keyin oqıtıw isleri janlandırıldı. Oqıw 
rejelerine tarix, geografiya, tábiat, rus tili, ana tili hám islam tiykarları pánlerin 
oqıtıw belgilendi. Sabaq barısında Navoiy, Fizuliy, Bedil, Sa’diy Sheroziy,
Mashrab, Suwpı Allayarlar menen bir qatarda rus shayır, jazıwshılarınıń 
shı
ǵ
armalarıda úyretile basladı. 
Feruz óz sarayında tas baspaxanasında shólkemlestirdi, bul jerde Abu Nasr 
Farabiydiń, Alisher Nawayınıń, Shermuhammad Munistiń hám basqalardıń 
shı
ǵ
armaların bastırıpta shı
ǵ
ardı. 
Biraq, Turkstan úlkesi patsha Rossiyası tárepinen basıp alın
ǵ
annan keyin 
mıń-mıńlap orıs shańaraqları Oraylıq Aziya
ǵ
a kóshirip keltirildi. Fer
ǵ
ana,
Sirdarya, Samarqand hám basqa oblastlarda
ǵ
ı qunarlı jerler jergilikli 
diyxanlardan tartıp alınıp, olar
ǵ
a berildi. Nátiyjede narazılıqlar kúsheyip bara 
berdi. 
Oraylıq Aziya xalıqları ushın Patsha Rossiyası waqtında
ǵ
ı jáne bir 
jańalıqlardıń biri úlkemizdegi russ-tuzem mektepleriniń ashılıwı boldı. Ol 1884-
jılı, sınaw ushın Turkistan mu
ǵ
allimler seminariyasınıń rus bóliminde ashıldı. 
Sınaw maqsetinde russ balaları ushın ózbek tili oqıtıla basladı. 

---

Namangan
ǵ
a jaqın jerde 6 jıl jasa
ǵ
an hám ózbek tilin puxta úyrengen
V.P.Nalivkin, bul mektepte birinshi bolıp ózbek tilinen sabaq berdi. Demek, ol 
eksperiment ushın ashıl
ǵ
an rus-tuzem mektebiniń ,irinshi mu
ǵ
allimi.
V.P.Nalivkin seminariyada 1890-jıl
ǵ
a shekem sabaq berdi. Ol sabaq 
barısında bolajaq mu
ǵ
allimlerge ózbek tilin úyretip 
ǵ
ana qoymay, olarda úlkeni 
úyreniwge bol
ǵ
an háwestide oyattı.
Turkistanda birinshi rus mektebi Tashkentte 1866-jılı, Samarqandta 1870-jılı, 
aradan 1-2 jıl ótken soń, Turkstan úlkesiniń basqa qalalarında da payda boldı. Bul 
mekteplerde jergilikli millet wákilleriniń balaları júda azshılıqtı quradı. 
1879-jılı Tashkentte Turkstan mu
ǵ
allimler seminariyası ashıldı. Bul 
seminariya rus baslawısh klassları ushın mu
ǵ
allimler tayarladı.
XIX ásirdiń 80-jılları ortalarınan baslap seminariya rus-tuzem mektepleri 
ushında mu
ǵ
allimler tayarlaw
ǵ
a kiristi. Jergilikli tildi úyreniwdiń májbúriy etip 
qoyılıwı Tashkenttegi bul seminariyanıń ózgesheliklerinen biri edi.
Seminariyada V.P.Nalivkin ózbek tilinde sabaq bere basla
ǵ
an birinshi 
mu
ǵ
allim boldı. 1887-jılı onıń dúzgen slovarı hám grammatika kitabı basıp 
shı
ǵ
arıldı. Bular til úyreniw tariyxında ózbek tiline baylanıslı bol
ǵ
an birinshi 
qollanba boldı. 
Turkstan general – gubernatorınıń pármanına muwapıq úlkemizde rus
mektepleri, rus tuzem mektepleri, gimnaziya siyaqlı mekteplerdi ashıw hám bul 
mekteplerdi keńeytiw esabınan jergilikli mekteplerdi, medreselerdi sı
ǵ
ıp 
shı
ǵ
arıw
ǵ
a háreket ete basladı.
Bunıń menen olar Oraylıq Aziya xalıqların sawatsız etip kórsetiwge urındı. 
Sawatlı dep tek 
ǵ
ana rus-tuzem mektebin oqıp pitkergenlerdi esapladı. 1917-jıl
ǵ
ı 
revolyuciya
ǵ
a shekem 21 % sawatlı bol
ǵ
an úlkemiz xalqın pútkilley sawatsızlar 
qatarına qosıp qoydı.

---

1897-jıl
ǵ
ı Rossiya tárepinen alın
ǵ
an ma
ǵ
lıwmatlarda kórsetiliwi boyınsha 
úlkemizdegi: Tájiklar – 99,5 %; Qır
ǵ
ızlar – 99,4 %; Turkmenler – 99,3 %; 
Ózbekler – 98,4 %; Qazaqlar – 97,9 % sawatsız dep esaplandı.