Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

HCHO
birlamchi, qolgan aldegidlardan ikkilamchi, ketonlardan 
R
2
CO
– uchlamchi spirtlar hosil bo’ladi. 
Karbonil guruxidagi uglerod atomidagi vodorodlarning soni karbonilli birikma 
formaldegid, aldegid yoki keton ekanligini aniqlash imkonini beradi. Hosil bo’lgan spirtda 
karbonil uglerodi 
OH-
guruxi saqlaydi. Ayni holatlarda bu ugleroddagi vodorodlar soni spirtning 
birlamchi, ikkilamchi yoki uchlamchi ekanligini belgilab beradi. Misollar: 
ukkilamchi spirt 
uchlamchi spirt 
– C = O + RMgX 
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH
R 
R
′
 
H 
R
′
H
H 
R
′
 
– C = O + RMgX 
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH
R 
R
′
 
R
′′
 
R
′
R
′
 
R
′′
 
R
′′
 
boshqa aldegidlar 
ketonlar 
– C = O + RMgX
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH
R
H 
H 
H
H
H 
H
birlamchi spirt
formaldegid 
C
C
 
 
=
=
 
 
O
O
 
 
+
+
 
 
 
 
 

R
R
:
:
 
 
M
M
g
g
X
X
 
 
 
 
– C – O Mg X 
–
+
R
– C – OH + Mg(OH)X
R
H
+ 
Mg
2+
+ X 
–
 + H
2
O 
spirt 
R – C = O 
H
R – C = O
R
aldegid 
keton 

---

246 
Grinyar reaktividan ikkita uglerod atomi saqlovchi spirt olish uchun etilen oksididan 
foydalaniladi. 
Organik gurux yana uglerod atomi, magniy esa kislorod bilan bog’lanadi, lekin yuqori 
kuchlanish ostida bo’luvchi xalqadagi uglerod-kislorod 
δ
-
bog’ uziladi: 
Grinyar sintezini rejalashtirish. 
Dastavval maqsaddagi spirtni hosil qilish uchun 
qanday Grinyar reaktividan va qanday karbonilli birikmadan foydalanish kerakligini ajratib olish 
zarur. 
OH-
guruxi saqlovchi uglerod atomi bilan bog’langan guruxlardan biri Grinyar reaktiviga, 
qolgan ikkitasi (vodorod ham nazarda tutiladi) karbonil birikmaga tegishli hisoblanadi. 
Ko’pchilik spirtlarni reagentlarning turli kombinatsiyalari orqali hosil qilish mumkin; 
misol uchun 2-fenil-2-geksanolni ko’rib chiqsak: 
MgBr +
fenilmagniy 
bromid 
H
2
C CH
2 
O
etilen oksidi 
CH
2
CH
2
OMgBr
H
2
O 
CH
2
CH
2
OH
β
-feniletil spirti 
H
2
C CH
2
O 
+ RMgX 
RCH
2
CH
2
OMgX 
H
2
O 
RCH
2
CH
2
OH
birlamchi spirt 
zanjir ikki uglerod atomiga uzun 
etilen oksidi 
n-C
4
H
9
MgBr + CH
3
 – C = O 
CH
3
n-C
4
H
9
COMgBr
CH
3
CH
3
H
2
O 
n-C
4
H
9
COH 
CH
3 
CH
3 
dimetil-n-butil- 
karbinol 
CH
3
 – C = O 
H 
CHOMgBr
CH
3
H
2
O 
CHOH 
metilfenil 
karbinol 
CH
3
MgBr +
fenilmagniy 
bromid 
CH
3
CH
2
CHCH
3
+ H – C = O 
MgBr 
H 
CH
3
CH
2
CHCH
3
CH
2
 – OMgBr 
H
2
O 
CH
3
CH
2
CHCH
3
CH
2
 – OH
ikkilamchi-butil- 
magniy bromid 
ikkilamchi-butil- 
karbinol 

---

247 
Ushbu sxemalarda 2-fenil-2-geksanolni sintez qilish uchun 4 ta uglerod atomiga ega 
bo’lgan Grinyar reaktivi va aromatik ketondan yoki fenilmagniygalogenid (Grinyar reaktivi) va 
oltita uglerod saqlovchi alifatik ketondan foydalanilgan. Bunday sintezlarda u yoki bu xom 
ashyodan foydalanish, ularning mavjudligi hamda arzonligi bilan bog’liq bo’lib, sanoatda 
olinishi bilan karbonilli birikmalar mavzusida tanishib chiqamiz.
Grinyar sintezini chegaralovchi omillar. 
Grinyar reaktividan foydalanishning muhim 
omili hisoblanuvchi yuqoriReaksion qobiliyat namoyon etishi, ularni qo’llashda ba’zi chegaralar 
mavjudligiga ham sabab bo’ladi. 
Alkanlar mavzusida biz ilk bor Grinyar reagenti bilan tanishgan edik: kuchli kislota 
bo’lgan suv, kuchsiz kislota bo’lgan alkanni siqib chiqarishini yodga oling. Xuddi shuningdek, 
elektromanfiy elementlar – kislorod, azot, oltingugurt bog’langan yoki uchbog’dagi uglerod 
atomi vodorodi turli birikmalar bilan bog’langan Grinyar reaktivini parchalash uchun yetarli 
darajada kislota xususiyatiga ega bo’ladi. Grinyar reaktivi kislorod, uglerod-(II)-oksidi hamda 
uglerod – kislorod yoki uglerod – azot qo’shbog’ saqlovchi barcha organik birikmalar bilan oson 
ta’sirlashadi. 
Grinyar reaktivi va aldegid reaksiyasidagi ayrim muhim omillar ta’sirini ko’rib chiqsak. 
Dastlab alkilgalogenid, aldegid va erituvchi sifatida ishlatiluvchi efirlar o’ta quruq va spirtlardan 
holi bo’lishi kerak; Grinyar reaktivi suv mavjud holatlarda hosil bo’lmaydi. Reaksion qurilma 
ham quruq bo’lishi talab etiladi. Reaksion sistema namlik, kislorod va uglerod dioksid kirishidan 
himoyalangan bo’lishi kerak: suv bug’laridan himoyalash uchun odatda kalsiy xlorid to’ldirilgan 
quvirlardan; kislorod va uglerod dioksiddan himoyalash uchun esa sistemaga quruq azot 
uzatishdan foydalanish tavsiya etiladi. Agar bu jarayonlarning barchasi bajarilsa, maqsaddagi 
spirtni yuqori unum bilan hosil qilish imkoniyati yaratiladi. 
Grinyar reaktivini galogen atomidan tashqari reaksiyada hosil bo’luvchi Grinyar reaktivi 
bilan ta’sirlashuvchi boshqa funktsional gurux saqlovchi birikmalardan (masalan, 
HOCH
2
CH
2
Br
) olish mumkin emas. 
HOCH
2
CH
2
MgBr 
tarkibli birikmani 
HOCH
2
CH
2
Br 
dan 
sintez qilishga urinishlar xech qanday samara bermaydi, chunki hosil bo’luvchi Grinyar reaktivi 
boshqa molekulalardagn faol 
–OH-
guruxi bilan ta’sirlashib, 
HOCH
2
CH
2
-H
birikma hosil 
bo’lishiga olib keladi. 
Arilmagniygalogenidlar olishda ayniqsa etiborli bo’lish kerak, chunki benzol xalqasida 
turli funktsional guruxlar bo’lishi mumkin. Karboksil 
(-COOH
) gidroksil 
(-OH
), amino (
-NH
2
), 
sulfo (
-SO
3
H
) guruxlarning barchasida kislorod yoki azot atomlari bilan bog’langan vodorod 
atomlari mavjud, shuning uchun ular Grinyar reaktivini parchalash uchun yetarli kislota 
xususiyatiga ega. Grinyar reaktivini karbonil (
C=O
) guruxi, yoki karboksil (
COOR)
yoki nitril 
(
C
≡
N
) guruxlari mavjud birikmalarga ta’sir ettirish tavsiya etiladi. 
NO
2
nitro guruxi Grinyar 
reaktivini oksidlab yuboradi. 
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
 – C – 
CH
3 
OH
 
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
MgBr +
CH
3 
O
 
C – 
2-fenil-2-geksanol 
n-butilmagniybromid 
asetofenon 
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
 – C – 
H
3
C 
HO
 
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
 – C + MgBr –
2-fenil-2-geksanol 
metil-n-butilketon 
CH
3 
O
 
fenilmagniybromid 

---

248 
Xuddi shuningdek Grinyar reaktivi bilan ta’sirlashuvchi aldegid (karbonilli birikma) ham 
ayni reaktiv bilan ta’sirlashuvchi funktsional guruxlar tutmasligi kerak. Masalan: Grinyar 
reaktivi karbonil guruxi bilan ta’sirlashgunga qadar quyidagi birikmalardagi 
–NO