Термиз давлат университети

КОНФУЦИЙ 
(Кун-цзи, мил.ав. 551-479) - кадимги Хитой мутафаккири, 
сиёсий арбоб, конфуций-чиликнинг асосчиси. Лу князлигида амалдор бўлиб 
хизмат қилган. Хитойда биринчи марта хусусий мактаб очган. К.нинг асосий 
қарашлари «Суҳбатлар ва мулоҳазалар» («Лунь юй») китобида баён этилган. 
Бу китобда унинг шогирдлари ва издошлари ёзиб олган ҳикмат ва 
суҳбатлардан иборат. Осмон — куч, Олий ҳақиқат, адолат, ердаги одамларнинг 
ҳам сабабчисидир. К. тақдир — сабаб, деб таълим беради. К. ўзининг ахлоқий 
қарашида ҳамма нарса меъёрида бўлиши кераклигини таъкидлайди. Жамият 
осмон қонуни билан яшаши керак, чунки осмон ўз та-биати билан 
яхшиликдир, у ҳамма вакт яхшиликка интилади. «Одам ҳайвонми ёки 
фаришта?» — деган саволга К. ҳар иккиси ҳам — деган жавобни беради, ҳамда 
бу нуқгаи назарни исботлашга ҳаракат қилади. Одамлар табиатан бир, фақат 
тарбия туфайли улар бир-бирларидан фарқ қиладилар. К.нинг олий инсон, аёл, 
мард киши тўғрисидаги концешшясига мувофиқ, одамлар ижтимоий келиб 
чиқиши ёки жамиятдаги мавқеи орқали эмас, балки одамийлик, адолатгўй, 
ҳақгўйлик, самимият, фарзандлик, иззат-ҳурмат каби фазилатлар билан юксак 
камолотга етишуви мумкин. Унинг бу фикрлари «олий» ва «паст» табақа 
тўғрисидаги нуқгаи назарга зид бўлиб, умуминсонийлиги билан ажралиб туради. 

---

149 
Шу маънода К.нинг бундай қарашлари нафақат Хитой фал.си, балки умуман 
жаҳон фал-ий фикрлар хазинасига қўшилган бебаҳо бойлик, дейиш мумкин. 
К.нинг фал-ий-ахлоқий таълимоти муайян жамиятдаги мавжуд тартиб-
қоидаларни ҳурмат қилишга қаратилган, яъни жамиятда осмондан юборилган 
жень (инсонпарварлик) қонуни амал қилиши, ўзининг жамиятдаги даражасига 
қараб иш тутиши лозим. Ушбу ғоялар Хитойда конфуцийчиликни 
шаклланишига сабаб бўлади. 
КСЕНОФАН 
қолофонлик (мил.ав. 565-473) — қадимги юнон файласуфи, шоир. 
Элей мактабининг асосчиси. «Табиат ҳақида» асарида кўпхудоликка қарши 
чиқади. У антропоморфимизмга қар-ши чиқиб, мифологияни рад этишга 
ҳаракат қидди. К. биринчи бўлиб, худолар инсонларнинг ижоди, деган фикрни 
айтган. Лекин ягона Худо мавжуд бўлиб, у на қиёфага эга, на фикрлайди, 
унинг ўзи нигоҳ, тафаккур ва эшитишдир. У ақл қуввати ила дунёдаги 
ҳодисаларни умумий тарзда идрок этади ва бошқаради Книнг фикрича, Худо 
ҳамма нарсаларнинг дастлабки асосидир. Худо пайдо бўлмаган ва кўчма 
сифатга эга эмас. Книнг Худо ҳақидаги қарашлари пантеизмнинг содда 
кўринипшдир. Унинг фикрича, борлиқ яхлит, чексиз ва сокин. К. фал.си 
кейинчалик Парменид ва Зенонлар томонидан ри-вожлантирилди.