Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

II BOB. BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARINING KASBIY 
MA’NAVIY SIFATLARINI TA’LIM – TARBIYA JARAYONIDAGI 
AMALIY JIXATLARI. 
2.1 Boshlang’ich sinf o’qituvchisida ahloqiy fazilatlarni shakllanganlik 
darajasini o’rganish. 
Respublikamizning atokli pedagog olimi R. Usmonov takidlaganidek 
o’qituvchilik kasbiga kadam qo’yish niyatida bo’lgan odam uz-o’ziga: shu kasbni 
sevamanmi, dilimda bu xavas uti bormi? Men bulajak bolajonlik fazilatiga 
egamanmi? Bir umr ona shu nixoyat murakkab lekin sharafli kasbning jozobali 
sexri bilan yashay olamanmi? Degan savollarni berib, uz kalbi bilan ( odobnoma ) 
gaplashib olmogi lozim. (R. Usmonov Saodatnoma T. O’qituvchi 1995-yil. 86 bet) 
bu xak gap. Chunki o’qituvchilik kasbiga o’zini sidkidil bagshlamagan shaxs 
talabalar oldida o’qituvchi bulla olmaydi. Insonni el xurmatiga sazovor etuvchi 
yaxshi fazilatlardan biri tanlagan kasbida sadokat bilan ishlay bilishdir. Kasbga 
kunimli bo’lish insonni bezovchi ziynat bo’libgina kolmay ishni unumli qiladi. Bir 
yerda bir kasbda uzok ishlashda xikmat kup. Dono xalqimiz «daraxt bir yerda 
kamol topadi» deb bejiz aytmagan. Umuman xar bir inson bir kasbda iloji boricha 
bir joyda kunim bilan ishlashi uning o’zi uchun xam jamiyatimiz uchun xam 
foydali. Bilaks ish, kasbida kunimsizlik odamning o’zi uchun xam, jamiyat uchun 
xam foyda keltirmaydi.
Bunday kishilar o’qituvchilikka uz xoxishi bilan emas, balki ota-onalari yoki 
boshqalarning gapi bilan kirib kolgan buladi. Ularda tarbiyachilik kasbiga mexr 
bo’lmaydi, bu kasbning zavk-shavkini sezmaydilar. Shuning uchun uni 
ardoklamaydilar. 
Xar qanday kishi xam o’qituvchi bulla olmaydi. O’qituvchilik kasbini 
egallash uchun kishida kobilyat, muayyan malaka va ma’lum tayyorgarlik bo’lishi 
lozim. Shunday bo’lgandagina o’qituvchi uz kasbiga fidoiyligi va madaniyati, 
guzal manaviy fazilatlari bilan el xurmatiga sazovor buladi. 
O’qituvchi bo’lish uchun uz kasbini sevishdan tashkari, uz fani buyicha 
chuqur, shuningdek, yondosh fanlar soxasida keng bilimga ega bo’lish kerak. Bola 

---

25 
bilimdon o’qituvchini xurmat qiladi. Yosh inson koshida obru kozonishni istagan 
o’qituvchi uz kamoli ustida muttasil, doimiy ishlamogi lozim. 
O’qituvchi uz ustida ishlamasligining yomon okibati shundaki, u o’quvchilar 
umrini ziye ketkazadi. Oquvchining oltin vaqtini bexuda orladigan o’qituvchi esa 
xar bir umr ziyo bermay, dudlab yotgan chirokni eslatadi. Ziyokor o’qituvchi esa 
mudom porlab nur beradi, uz ziyosidan yosh avlodni baxramand etadi. O’qituvchi 
o’quvchiga nur bermogi uchun o’zi porlashi lozim. O’qituvchi uz bilimini 
o’quvchilarga bera bilishi, eng muximi ularda bilimga kizikish ugota olishi, 
mustaqil ukish kunikmalarini tarbiyalashi va bu borada bola faoliyatini tashkil 
etishga raxbarlik kilishi zarur. 
Buning uchun O’qituvchi tarbiyashunoslikni, ruxiyatni va uz fanining 
metodikasini chuqur egallashi, fanning yangi yutuklari bilan izchil kurollanishi 
zarur. 
Maktab hayotidan shu narsa ayonki, hozirgi paytda uz bilimini ukuыchilarga 
yetkaza olmaydigan o’qituvchilar xam uchraydi. Bunday o’qituvchi darslarda 
intizomsizlik, shovkin – suron xukumron buladi. O’qituvchi uz o’quvchilarini 
tartibga chakira olmaydi, sinfni boshqarishni uddasidan chika olmaydi. 
O’qituvchiga obru uz-o’zidan kelmaydi. U muttasil ijodiy izlanish va chekilgan 
riyozat tufayli obruga erishadi. 
Tarbiya maxoratining muxim bar tomoni o’quvchini faollashtirish bilan 
bog’lik. Chunki ta’lim-tarbiya jarayoni ikkiyoklama jarayon. O’qituvchi ta’lim 
beradi, ukuыchi uni uzlashtiradi. 
Ayrim o’quvchilar o’quvchilar bilan uncha fikrlash va izlanish ta’lab 
kilmaydigan oson masalalarni xal etish bilan cheklanadilar. Buning natijasida 
o’quvchining kamoloti hayot taraqqiyotidan orkada qoladi. Bu toifa o’qituvchi 
o’quvchilarni oldinga emas, orkaga tortadi. Bizningcha, iloji boricha o’quvchi 
oldiga uni fikrlashga da’vat etadigan muammoli masalalarni kuprok kuyib, zarur 
bo’lgan shart sharoitlarni yaratib, o’quvchini izlanishga urgatish maqsadga 
muvofik buladi. 

---

26 
Moxir o’qituvchi o’quvchilarni hayotdagi rang-barang xodisa va vokealarni 
sinchkovlik bilan kuzatadigan, tahlil kila oladigan bir umr o’zi o’qitgan fanning 
sexri bilan yashaydigan qilib tarbiyalashga xarakat qiladi. 
Ilgor goyalar va yangiliklarning targibotchisi bo’lgan o’qituvchi eng 
madaniyatli inson bo’lib, bu fazilat uning yurish – turishida, fel atvorida, 
qiyinishida, oilada, ish joyida odamlar bilan madaniy muomala kilishda, ruzgor 
yuritishda, jamoat joylarda o’zini yaxshi tuta bilishida, hayot, tabiat va 
odamlardagi guzalliklarni baxolashi va kadrlashida barcha xatti-xarakatlarida uz 
ifodasini topadi. Bu fazilatlar o’qituvchining guzal ichki dunyosining tashki ifodasi 
xamdir. O’qituvchi o’quvchisi bilan muomalada tarbiya odobiga rioya kilishi, 
o’zini tuta bilishi, sharoitini xisobga olib ta’lim tarbiya usulini tanlashi kerak. 
O’qituvchi yosh kalb egasining eng yakin dust iva yo’l ko’rsatuvchi 
murabbiysidir. Tarbiyachilik istedodining tub moxiyati va yo’l ko’rsatuvchi 
murabbiysidir. 
Oquvchi shaxsini ezgulikka eltishga da’vat etilgan o’qituvchi, yomonlikning 
xar qanday ko’rinishidan mustasno bo’lishi lozim. O’qituvchilik kasbida igvogar, 
xasadguy, ichkilikka maishatga mukkasidan ketgan, uz manfaatini jamiyat 
manfaatidan ustun kuyadigan xudbin ta’magir kishilar, fikri buzuk, guruxboz va 
maxalliychilar bulmasligi kerak. Chunki bunday o’qituvchilar odamlar orasiga 
nifok tashlaydi, jamoani buzadi, ta’lim tarbiyani izdan chikaradi. O’qituvchi uz 
oilasidagi mavkei va xurmati bilan xam elga o’rnak bo’lmog’i lozim. Ma’naviy 
guzal, ahloqi pok, uz kasbini chuqur egallagan o’qituvchi fakat uz oilasidagina 
emas balki hamma ota-onalarning xam eng yakin maslaxatguyi va sodik dusti 
xisoblanadi.
O’qituvchining obrusi fakat uning o’zi uchungina emas balki yosh avlodning 
ikbol-istikboli uchun xam muxim axamiyatga molikdir. 
Demak o’qituvchi xama vaqt xam uz kasbiga bo’lgan etikobi va iftixori 
bilan yashashi adolatli el nazarida munosib urni bo’lishi, fan bilan, mansab yo’lida 
baland martabaga kutarilganda xam uz ustozlarini sira unutmasligi, uning barcha 
muvofakiyatlarida ustozlarning akl zakovati chekan zaxmatlari, aziz umri borligini 

---

27 
sidki dildan kadrlamogi zarur. Chunki o’qituvchi erishgan baxt chukkisining asl 
sababchilari uning ustozlari bo’lib, u ular oldida xamisha karzdordir. Shu o’rinda 
xazrat Navoiyning: 
Xak yo’lidan kim senga bir xarf o’qitmish ranj ila 
Aylamak bulmas ado oning xakkin yuz ganch ila. 
Ushbu misralarni eslamay ilojimiz yuk.