Ғалла уюмини муҳрлаш тўғрисида ҳам ҳужжатлар мав­ жуд. Жумладан, 20-ҳужжатда Убайдуллохоннинг 1702

2. Россия империяси ҳукмронлиги остидаги Туркистон
ўлкаси ҳуқуқининг асосий манбалари
И мперия таркибига кирган Туркистон ўлкасининг ху- 
қуқ манбалари тизими ўзига хос кўринишда эди. Ўлкани 
бошқариш ҳақидаги Н изом нинг 256-моддаси, Россия им ­
перияси ф уқаролик қонунлари тўпламининг 216, 255- 
моддаларида маҳаллий халқлар учун асрлар мобайнида 
удум бўлиб келган мусулмон ҳуқуқи тан олинди, аммо, 
шунга қарамай, туб аҳоли жуда кўп ҳуқуқлардан махрум 
этилди. Ю қоридагилардан келиб чиқиб, ҳуқуқ манбала- 
рини икки катта гуруҳга бўлиш мумкин: 1) империя ҳу- 
қуқи; 2) шариат ҳуқуқи. Ўз навбатида, 
империя ҳуқуқи
\а м икки қисмдан -
умумимперия қонунлари 
ва 
мустам­
лакачилик ҳуқуқларидан 
иборат бўлиб, биринчисига 1835 
йилдаги “Ф уқаролик қонунлари тўплами” , Векселлар 
тўғрисидаги Устав, 1866 йилдаги “Ж иноий ва тузатувчи 
жазолар ҳақида”ги Низомнома (Уложение), шунингдек, 
1864 йилдаги Суд уставларини мисол қилиб кўрсатиш 
мумкин.
Мустамлакачилик ҳуқуқи 
Туркистон ш ароитида қўлла- 
нилган кўплаб қонунлар маҳаллий халқлар ҳуқуқларини 
чеклашга қаратилган тўлдиришлар, аниқлаш ва истисно- 
лардан иборат моддалар тарзида яратилган. Булардан 
таш қари, ҳукумат фармойишлари, ички ишлар, ҳарбий 
ишлар вазирлигининг, Туркистон генерал-губернатори- 
нинг буйруқ ва кўрсатмалари мустамлакачиликни бош ка­
риш усулини ўрнатганки, буларни ўз номи билан 
мустамлакачилик хуқуқи дейиш
мумкин. 
М аҳаллий 
халқлар учун шариат ҳуқуқининг тўртга манбаи -
Куръон, суннат, ижмо ва қиёс амалда бўлди.
Россия им периясининг ҳукумати Туркистоннинг ма- 
ҳаллий халқлари учун шариат ҳуқуқининг қайиш қоқлик, 
миллий ҳукуқларни ўзида ўзгартирмай сақлай олиш ху- 
сусиятларини англаб, у билан муроса қилиш га ҳаракат 
қилди ва ш ариатнинг биринчи манбаи - Қуръонни ҳуқуқ 
манбаи сифатида тан олишга мажбур бўлди ҳамда уни 
қонуний жиҳатдан мустаҳкамлади (И м перия қонунлари 
тўплами, X том, I қисм, 1338-модда).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Подшо амалдорлари ўлкада юқори ҳукумат органлари 
томонидан назоратсизлик, эътиборсизлик натижасида 
фақат маҳаллий халқ хукукларини, урф-одатларини мен- 
симайгина қолмай, чор Россияси қонунларини ҳам қўпол 
бузиб, унга нисбатан ҳурматсизлик кўрсатиб, кўп ҳоллар- 
да риоя қилмай келдилар. 1882-1884 йилларда Туркистон 
ўлкасидаги 
бошқарувни 
атрофлича 
тафтиш 
қилган 
марказ вакили - императорнинг махфий маслаҳатчиси Ф. 
Гире Туркистонда мустабид ҳоким эканлигини, империя 
қонунчилигига мутлақо риоя қилмай, ўзича қонунлар чи- 
қарганини ва ўз майлича ҳукм юритганини эътироф 
этган эд и .1 Ҳикоя қилиниш ича, Сирдарё вилояти гене- 
рал-губернатори Головачевнинг яқин киш иларидан бири: 
“О зроқ бўлса-да, ҳар замонда қонун бўйича ҳаракат 
қилиш керак” , деганида, у заҳархандалик билан: “ Қани 
ўша қонун?” деб сўрабди, шунда унинг кўлига Россия 
им периясининг қонунлари тўпламини тутқазишибди. 
Головачев қонунни олиб, ўзи ўтирадиган курсининг 
тагига қўйиб, пинагини бузмай: “ Қани энди сизнинг 
қонунингиз?” - деб айтган экан. Рус маъмуриятининг 
ўзи ҳам руслар бу ерни босиб олиши билан ж иноятчилик 
ўсиб кетганлигини тан олиб ёзган эди. “Талон-торож
қилиш , турли йиғинлар, фирибгарлик, рус маъмурияти 
томонидан маҳаллий халқ ўртасида ғаразли мақсадлар 
билан ф итна кўзғатиш ҳаддан зиёд ошиб кетди.2 Бу 
мустамлакачилик сиёсатининг натижаси эди.
Т у р к и с т о н н и н г ў тр о қ халқлари о р аси д а ҳам баъзи 
м асал ал ар д а одат ҳуқуқлари ҳуқуқ м ан баи бўлиб 
келган. О дат, албатта, ў тр о қ ва кўчм ан чи ч о рвад о р 
халқларда бир хил бўлм аган. Ў тро қ д е ҳ қ о н ч и л и к
билан ш уғулланади ган хал қл ар д а шу борадаги о д ат 
ҳуқуқларига рухеат этилган . Ж ум ладан, 1886 й и лги 
Т у р ки сто н ў л к аси н и б ош қар и ш ҳақи д аги Н и зом д а 
м устам лакачи 
ҳукумат 
мусулмон 
ҳуқуқи 
б и л ан
м уроса қ и л и б ги н а қ о л м ай , б алки уни к ел аж ак да 
ўрганиш га йўл очди. Бу борадаги дастлабки иш шу \у -
1 
Б у ҳақд а яна батафеил қаранг:
У зб ек и с т о н н и н г я н ги тар и х и . Б и ­
р и н ч и китоб. Т у р к и сто н Ч ор м у стам лакач и л и ги даври д а. 83-бет.
2