Microsoft Word Foydali qazilma end doc

17-§. Kimyoviy cho‘kindi konlar 
 
Suv va shamol mahsulotlarini ko‘l, dengiz va okeanlarga kelti-
rilib, turli reaksiyalar natijasida keyinchalik cho‘kindi holiga o‘tish 
yo‘li bilan hosil bo‘ladigan konlar kimyoviy cho‘kindi turiga kiradi. 
Bunday konlar quyidagi yo‘llar bilan hosil bo‘ladigan cho‘kma-
lar hisobiga paydo bo‘ladi: 
1) chin eritma cho‘kmalari; 
2) kolloid eritma cho‘kmalari; 
3) organizmlar ishtirokida hosil bo‘luvchi biokimyoviy cho‘k-
malar. 

---

 
49
CHIN ERITMA CHO‘KMALARI. 
Chin (ya’ni molekular) eritmaga quruqlikdagi oson eruvchan 
tuzlar (NaCl, KCl, MgCl, MgSO
4
, CaSO
4
, CaCl
2
), organik moddalar, 
CaCO
3
, MgCO
3
, NaCO
3
, va SiO
2
 kabi qiyin eriydigan birikmalar 
to‘yinmagan yoki issiq iqlim sharoitidagi daryolarda to‘yingan eritma 
hamda qisman bo‘lakli jins holida suv havzalariga kelib tushadi. 
Natijada ko‘l, dengiz va okeanlar ma’lum miqdorda erigan tuzlar bilan 
boyigan kuchsiz elektrolit holida bo‘ladi. Okean suvidagi o‘rtacha tuz 
miqdori 3,5 %ga teng. Suv havzalariga sersuv daryolar quyilsa, undagi 
tuz miqdori kamroq bo‘ladi (Kaspiy dengizida 1,5 %, Fin qo‘ltig‘ida 
0,35 %). Ko‘l va dengiz kabi berk havzalarda bug‘lanish tezligi tuzsiz 
suvlarning quyilish tezligidan yuqori bo‘lsa, tuz miqdori ko‘proq 
bo‘ladi (O‘rta Yer dengizida 3,9 %, Qizil dengizda 4,2 %). 
V.Vernadskiyning hisoblariga ko‘ra okean va dengizlarda 22 
mln km
3
 hajmda erigan tuz bor. Bu tuz butun Yer yuzini uzluksiz 42 
m qalinlikda tuz qatlami bilan qoplashga yetadi. Shuning 3/4 qismi 
osh tuzidir. 
Dengiz suvlarida ishqoriy metallarning xlorid, sulfat va karbo-
natlari asosiy o‘rnini egallaydi, qolgan elementlar juda kam miqdorda 
bo‘ladi. 
Birikmalarning tuz holida ajralishi asosan to‘rt sababga, ya’ni 
haroratning pasayishi, erituvchining bug‘lanishi, turli tarkibli eritma-
larning o‘zaro qo‘shilishi va vodorod ko‘rsatkichi (pH)ning o‘zga-
rishiga ko‘ra sodir bo‘ladi. Bunda tuzlarning eruvchanligi, konsen-
tratsiyasi, suvning harorati, bosimi, pH miqdori kabi qator omillar 
katta ahamiyatga ega. 
Harorat va bosimning pasayishi eruvchanlikni pasaytiradi. Suv-
ning bug‘lanishi natijasida tuzlarning konsentratsiyasi oshib, eritma 
to‘yingan holga keladi. Tarkibi har xil bo‘lgan eritmalar uchrashganda 
reaksiyalar ro‘y beradi. Muhit o‘ta ishqoriy bo‘lganda (pH >8) eritma 
ishqoriy metallar (Na, K, Mg, Ca) ga to‘yinadi. Ana shularning 
hammasi tuz eritmalarining cho‘kindiga o‘tishiga imkoniyat yaratadi. 
Cho‘kindiga o‘tishga yana bir muhim sabab-tuzlarning eruv-
chanlik xossalaridir. Shunga ko‘ra qiyin eruvchan tuzlarga yuqoridagi 
omillar tezroq ta’sir qiladi, oson eruvchanlari esa bu omillarga keyin-
roq reaksiya beradi. Shu sababli umumiy holda tuzlar ma’lum tartibda 
cho‘kindiga aylanadi (5-jadval). Bu tartib tuz konlarida qiyin eruvchi 
tuzlarning pastdan yuqoriga qarab oson eruvchi tuzlar bilan alma-
shinib, zonal joylashishiga olib keladi. 

---

 
50
Tuz konlarida silvin (KSl), kainit (KCl, MgSO
4
, · 3H
2
O), sulfat-
lardan tenardit (Na
2
SO
4
), mirabilit (Na
2
SO
4 
· 1OH
2
O) va boshqa qator 
birikmalar, karbonatlardan soda (Na
2
CO
4 
· 1OH
2
O) va boratlardan 
kaliborit (KMg
2
B
11
O
19 
· 9H
2
O) ko‘p uchraydi. Undan tashqari brom, 
yod, seziy, rubidiylarning tuzlari ham tuz konlaridan olinadi. 
Tuz konlari tabiatda uch xil ko‘rinishda uchraydi: 
1) yerosti va ochiq suv havzalaridagi suyuq namakob holidagi 
tuzlar; 
2)hozirgi zamon konlari; 
3) qadimiy yerosti konlari. 
Suyuq namakob holidagi tuzlar odatda rapa deb ataluvchi suyuq 
va samosad deb ataluvchi qattiq cho‘kindi qismidan iborat bo‘lib, 
cho‘kindining qalinligi bir necha o‘n m gacha bo‘lishi mumkin. 
Rangi, asosan oq, donachali mayda va tuzlari eruvchan bo‘ladi. 
Hozirgi zamon konlari birinchidan dengiz suvining regressiyasi 
natijasida qirg‘oqbo‘yi chuqurliklarida qolgan ko‘llarda, vaqt o‘tishi 
bilan ularning yanada tuzga boyib qurishi bilan hosil bo‘ladi. Bunday 
konlar Azov (Sivash ko‘li), Kaspiy (Qora-Bo‘g‘oz), Orol (Jaqsiklich) 
va boshqa dengizlarning bo‘yida ko‘p tarqalgan. Ikkinchidan, ular 
kontinentdagi suvi chiqib ketmaydigan tekis pastliklarda yer usti va 
yerosti suvlarining to‘planib, quruq va issiq iqlim sharoitida tinmay 
bug‘lanib turishi natijasida hosil bo‘ladi. Bunday konlar Turkmaniston, 
Mo‘g‘iliston va boshqa ko‘pgina joylarda mavjud.