Kirish Bitiruv malakaviy mavzusining dolzarbligi

Kirish 

Bitiruv malakaviy mavzusining dolzarbligi. 

Bugungi kunda mamlakatimizni modernizatsiya qilish va fuqarolik 

jamiyatini  barpo  etish  jarayonida  huquqiy  demokratik  davlatni  qurish 

belgilab  olingan  ekan,  fuqarolik  jamiyati  bu  bir  qancha  vakolatli 

vazifalarni  davlatdan  mahalliy  byudjetga,  jamoat  tuzimlariga  va 

fuqarolarning  o’zini-o’zi  boshqarish  organlariga  bosichma-bosqich 

topshirishni  ko’zda  tutadi.  Bu  esa  o’z  anvbatida  mahalliy  byudjetlar 

moliyaviy  resurslarini  asosiy  manbai  bo’lgan  mahalliy  soliqlar  va 

yig’imlar ahamiyatini oshib borishini bildiradi. 

Davlatimiz  rahbari  I.A.Karimov  ta’kidlaganlaridek  “2015-yilda 

mutanosib  va  barqaror  davlat  budjeti  shakllantirish  maqsadida  soliq 

ma’murchiligini  yanada  takomillashtirish  va  erkinlashtirish,  mahalliy 

budjetning  daromad  qismini  mustahkamlash,  butun  soliq  tizimini 

soddalashtirish  va  uning  oshkorligini  ta’minlash  bo’yicha  tegishli 

tadbirlar  ko’zda  tutilmoqda.  Shularning  hisobidan  soliq  yuki 

darajasining oshmasligi ta’minlanib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan bu 

ko’rsatkich  20,0%  ni  tashkil  etadi”.  Shu  bilan  birga  “Izchillik  bilan 

amalga  oshirilayotgan,  birinchi  navbatda,  soliq  yukini  kamaytirishga 

qaratilgan oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, 

xo’jalik yurituvchi subektlarning ishbilarmonlik qobiliyati va moliyaviy 

barqarorligini yuksaltirishga xizmat qilmoqda. Xususan 2015-yilda soliq 

yuki,  1995-yil  bilan  solishtirganda,  yalpi  ichki  mahsulotga  nisbatan 

qariyib  2  barobar  kamayib,  41,2%  dan  20%ga  tushganini  qayd  etish 

zarur”. 

Bundan  ko’rinadiki,  bu  jarayonda  mahalliy  soliqlar  va  yig’imlar 

undirish usullari va budjetga to’lash mexanizmini samarali tashkil etish 

katta  ahamiyat  kasb  etadi.yuqoridagilardan  kelib  chiqgan  holda 

mamlakat  iqtisodiyotini  modernizatsiyalash  sharoitida  mahalliy  soliqlar 

va  yig’imlar  undirish  usullarini  ko’rib  chiqish,  mahalliy  soliqlar  va 

yig’imlarning to’liq va o’z vaqtida budjetga kelib tushishini ta’minlash, 

budjetga  to’lash  mexanizmini  takomillashtirish  zarurligi  mavzuning 

dolzarbligini o’zida aks ettiradi. 

Bitiruv malakaviy ish mavzusining maqsad va vazifalari. 

Bugungi  kunda  mahalliy  soliqlar  va  yig’imlarni  undirish  hamda 

budjetga  to’lash  mexanizmini  nazariy  va  amaliy  jihatdan  tashkil  etish 

hamda  takomillashtirish  bo’yicha  takliflar  ishlab  chiqish  bitiruv 

malakaviy  ishimizning  bosh  maqsadi  hisoblanadi.  Ushbu  maqsadga 

erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 

 Soliqlar, shu jumladan mahalliy soliqlar va yig’imlarning iqtisodiy 

mohiyati va tartibini o’rganish; 

 Mahalliy soliqlarning budjet tizimidagi o’rniga baho berish; 

 Mahalliy soliqlar va yig’imlarni huquqiy asoslarini o’rganish; 

 Mahalliy 

soliqlar 

va 

yig’imlarning 

mahalliy 

budjetlar 

daromadlarini shakllantirishdagi o’rnini tahlil va xulosa chiqarish; 

 Mahalliy soliqlar  va yig’imlarni  undirish hamda budjetiga to’lash 

mexanizmini takomillashtirish bilan bog’liq ilmiy tavsiyalar ishlab 

chiqish. 

 

 

I  BOB.  Mahalliy  soliqlar  va  yig’imlarning  nazariy,  tashkiliy-

huquqiy asoslari. 

1.1  Mahalliy soliqlar va mahalliy yig’imlarning iqtisodiy mohiyati 

va  mahalliy  budjetlar  daromadlarini  shakllantirishdagi 

ahamiyati. 

Iqtisodiyotni  modernizatsiyalash  sharoitida  jamiyatning  iqtisodiy-

ijtimoiy  jihatdan  rivojlanishi  bevosita  davlat  tomonidan  bozor 

iqtisodiyotini  boshqarish  yo’nalishlariga  chambarchas  bog’liqdir.  Bu 

jarayonda  davlat  boshqaruvining  muvofaqqiyatli  kechishi  tanlangan 

boshqaruv  usullari,  vositalari,  iqtisodiyotning  ichki  imkoniyatlari  va 

uning  o’ziga  xos  xususiyatlaridan  kelib  chiqib  tanlanishi  muhim 

ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  esa  o’z  navbatida  iqtisodiyotda  yanggi 

moliyaviy  munosabatlarni  shakllantirishni  hamda  davlat  tomonidan 

iqtisodiyotni  boshqarishning  iqtisodiy,  ma’muriy,  tashkiliy  va  ijtimoiy- 

psixologik  usullarini  takomillashtirishni  taqozo  etadi.  Iqtisodiy 

usullarning asosini esa budjet-soliq siyosati tashkil etadi. 

Shuni alohida ta’kidlash joizki, soliqlar iqtisodiyotni tartiblashning 

eng  muhim  moliyaviy  vositasi  bo’lib,  ularning  davlat  budjeti 

daromadlarini  shakllantirishdagi  o’rni,  tarkibiy  tuzilishi,  bevosita  va 

bilvosita  soliqqa  tortish  nisbati,  soliqqa  tortish  tamoyillari,  soliq 

imtiyozlari  tarkibi  va  ulardan  foydalanish  darajasi  hamda  jismoniy  va 

yuridik  shaxslar  zimmasidagi  soliq  yuki  darajasining  turlicha  bo’lishi 

davlatning iqtisodiy  tuzimi, iqtisodiy-siyosiy rivojlanish darajasi, ishlab 

chiqarish va mulkchilik munosabatlari holatining turlicha bo’lishi bilan 

tavsiflanadi. 

O’zbekiston  Respublikasining  Davlat  budjeti  –  davlatning  davlat 

vazifalari  va  funksiyalarini  moliyaviy  jihatdan  ta’minlash  uchun 

mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi.

2 

Huquqiy  kategoriya  sifatida  budjet  tegishli  hudud  doirasida 

markazlashtirilgan  pul  mablag’larini  shakllantirish,  taqsimlash, 

foydalanishga  qaratilgan  va  tegishli  davlat  yoki  mahalliy  hokimiyati 

idorasi  tomonidan  tasdiqlangan  asosiy  moliyaviy  reja,  yuridik 

me’yorlardan iboratdir. 

Umumdavlat  pul  mablag’larining  budjet  bo’g’inlari  o’rtasida 

taqsimlashning  asosini,  mahalliy  budjetlar  mustaqilligi,  ularning  davlat 

tomonidan moliyaviy qo’llab-quvvatlanishi, ular daromadlarini hududiy 

manbalar  hisobiga  shakllanishi  tamoyillari  tashkil  etadi.  Ushbu 

tamoyillardan  kelib  chiqqan  holda,  mahalliy  budjetlarning  daromadlari 

o’z daromadlari va boshqariladigan manbalar hisobidagi daromadlardan 

shakllanadi. 

            O’z daromadlari yoki biriktirilgan daromadlar, to’liq yoki qat’iy 

belgilangan 

ulushda 

bevosita 

mahalliy 

budjetga 

tushadigan 

mablag’lardan iborat. O’z daromadlarining asosini  mahalliy soliqlar va 

yig’imlar tashkil etadi. 

Mahalliy budjet va daromadlarining tarkibiy tuzilishi 

 

 

 

 

Mahalliy budjetning 

daromadlari 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2  Mahalliy soliqlar va yog’imlarning tarkibi, ularni undirishning 

me’yoriy- huquqiy asoslari. 

            Mahalliy  budjet  daromadlari  mahakkiy  va  umumdavlat  soliqlari 

hisobiga  shakllanadi.  Umumdavlat  soliqlarning  mahalliy  budjetlarga 

ajratiladigan qismi har yili qabul qilinadigan qonun va me’yorlar asosida 

amalga oshiriladi. 

            Mahalliy  soliqlar  va  soliqsiz  daromadlar  mahalliy  budjet 

xrajatlarini qoplash uchun yetarli emas, mahalliy budjet daromadlarining 

asosiy  qismi  boshqariladigan  daromadlar  hisobiga  ta’minlanadi.  Bu 

soliqlar bo’yicha ajratiladigan  me’yorlar soliqlar va hududlar bo’yicha 

tabaqalashtirilgan bo’ladi va har yili hukumat qarori asosida qayta ko’rib 

chiqiladi.  O’zbekiston  bu  me’yorlarning  yildan-yilga  oshib  borishini 

kuzatishimiz  mumkin.  Buni  mahalliy  budjet  xarajatlarini  shu  hududdan 

tushadigan  soliqlar  hisobiga  qoplash  va  yuqori  budjetlardan  quyi 

budjetlarga transfertlar hajmini kamaytirish zaruriyati bilan izohlashimiz 

O’z daromadlari 

Tartibga soluvchi 

daromadlar 

Mazkur budjetning 

soliqsiz daromadlari 

Mazkur budjetga 

biriktirilgan hududlar 

Umumdavlat soliqlaridan 

ajratmalar 

Regionlarni miliyaviy qo’llab-

quvvatlash fondlarida 

mablag’lar 

Yuqori budjet bo’g’inidan 

beriladigan dotatsiya, 

subvensiya 

Yuqori budjetdan o’zaro hisob-

kitoblar tartibida olingan 

mablag’lar 

mumkin.  Me’yorlarni  aniqlashda  umumdavlat  va  mahalliy  soliq 

tushumlarining  kutilayotgan  rejasi,  mahalliy  budjet  xarajatlarining 

kutilayotgan minimumi hisobiga olinadi. Ba’zi viloyatlarda bu me’yorlar 

100%  qilib  belgilanadi,  bunday  soliqlar  ko’p  tushadigan  viloyatlarda 

mazkur  me’yorlar  minimum  darajada  belgilanadi.  Chunki  soliq 

bazasining  yuqoriligi  me’yorlarni  past  belgilashga  sabab  bo’ladi 

mahalliy budjetlarining daromadlarini mustahkamlash borasida mahalliy 

hukumatning  soliq  undirish  va  soliq  bazalarini  kengaytirishga  bo’lgan 

qiziqishlarini  rag’batlantirishni  oshirish,  ya’ni  ortiqcha  undirirlgan 

soliqlarning  mahalliy  budjetlarga  tushadigan  qismini  oshirishni  yo’lga 

qo’yish yaxshi samara beradi. 

            Mahalliy  budjetlarning  daromadlarini  mustahkamlash  hozirgi 

budjet islohatlarning asosiy yo’nalishi hisoblanmoqda. Bu borada mulki, 

yerni  va  tabiiy  resurslarni  soliqqa  tortish  asosiy  rol  o’ynaydi.  Keying 

samarali  manba  bo’lib,  jismoniy  shaxslar  daromad  soliqlarini  uzoq 

muddatga mahalliy budjetlarga biriktirib qo’yish hisoblanadi. 

            O’zbekiton  Respublikasida  soliqlar  budjetga  tushishiga  ko’ra 

umumdavlat  soliqlari  va  mahalliy  soliqlar  va  majburiy  to’lovlariga 

ajratiladi.  Soliqlarni  bunday  tartibda  guruhlash  davlat  hokimiyati 

organlari  ning  markaziy  va  mahalliyga  bo’linishi  hamda  davlat 

budjetining  respublika  va  mahalliy  budjetlarga  ajratilishi  bilan 

belgilanadi. 

 

Umumdavlat  soliqlari  asosan  bu  respublika  budjetiga  kelib 

tushadigan  soliqlar  bo’lib,  ular  asosan    umumdavlat  miqyosidagi 

vazifalarni  bajarishning  moliyaviy  resursi  sifatida  xizmat  qiladi.  Biroq, 

bu  soliqlarni  barchasi  ham    respublika  budjetiga  qoldirilmaydi  ya’ni 

ularning  ayrimlaridan  muayyan  qismi  hududlarni  ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlanganlik darajasi va holatidan kelib chiqib mahalliy hokimiyatlarni 

ixtiyoriga qoldiriladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Soliqlarni budjetga tushishiga ko’ra guruhlanishi 

 

 

Soliqlarni budjetga tushishiga ko’ra guruhlanishi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-  Yuridik shaxslardan olinadigan 

foyda solig’i 

-  Jismoniy shaxslardan olinadigan 

daromad solig’i 

-  Qo’shilgan qiymat solig’i 

-  Aksiz solig’i 

-  Davlat boji 

-  Yagona soliq to’lovi 

-  Suv resurslaridan foydalanganlik 

uchun soliq 

-  Ijtimoiy jamg’armlarga to’lovlar 

-  Mol-mulk solig’i 

-  Yer solig’i 

-  Obodonlashtirish solig’I va 

ijtimoiy infratuzilmani 

rivojlantirish solig’i 

-  Jismoniy shaxslardan transport 

vositalariga benzin, dizel, 

yoqilg’isi va gaz ishlatganlik 

uchun olinadigan soliq 

-  Ayrim turdagi tovarlar uchun 

soliq 

-  Yagona yer solig’i 

 

1.3  Mahalliy  budjet  daromadlarining  shakllanishida  xorijiy 

davlatlar tajribasi. 

Xorijiy  mamlakatlar  iqtisodiyotiga  nazar  soladigan  bo’lsak 

ko’pchilik mamlakatlarda budjet daromadlarini shakllanishi ma’lum bir 

qoidalar va qat’iy qonunlariga asosan shakllantiriladi. 

 

Dunyoning  ko’pgina  mamalakatlarida,  jumladan  ,  Latviyada 

fuqarolar  o’z  daromadlaridan  25%lik  stavka  bo’yicha  daromad  solig’i 

to’lashadi. Lekin daromad solig’i bir taqvimiy yil mobaynida bir marta 

hisoblanadi  va  to’lanadi.  Latviya  qonunlariga  ko’ra  soliqlarning 

stavkalari  kam  bo’lgan  holda  fuqarolar  va  tashkilotlarga  anchagina 

yengillikar,  imtiyozlar  beradilar  va  soliq  chegirmalari  nazarda  tutligan. 

Lekin  ular  rivojlantirishda  davlat  manfaatdor  bo’lgan  iqtisodiyot 

tarmoqlari  va  faoliyat  turlarigagina  beriladi.  Masalan:  shaxsiy 

yordamchi  xo’jalikdan  keladigan  daromad  yiliga  uch  ming  latdan 

oshmasa  daromad  solig’i  solinmaydi.  Fermerlarga  bundan  boshqa  bir 

qator sezilarli imtiyozlar ham berilgan. 

Davlat  alimentlar,  stipendiyalar,  va  bank  depozitlari  foizlaridan 

ham daromad solig’i olinmaydi.Sotishlar soliq to’lashdan oldin qonunga 

muvofiq to’langan ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha to’lovlar miqdorini yillik 

daromad  hajmidan chiqarib tashlanadi. Ular o’z daromadlarini ta’lim va 

davolashga ketgan miqdorga kamaytirishlari mumkin “Imtiyozli” pullar 

hatto xazinaga tushmaydi ham. 

 

Latviya firmalari va tadbirkorlarni mehnatga haq to’lash fondidan 

ijtimoiy  soliq  to’laydilar.  Uning  asosiy  stavkasi  33.09%.  Pensiya 

jamg’armasiga  qancha  pul  o’tkazish  ijtimoiy  sug’urtaga  qancha, 

majburiy  tibbiy  sug’urta  jamg’armasiga  qancha  kabi  savollarga 

Latviyada soliq xodimlari shug’ullanadi. 

Ish  joyi,  staj,  soliq  ajratmalari  va  umuman  har  bir  odamning 

mehnat  faoliyati  to’g’risidagi  ma’lumotlar  uning  soliq  daftarchasida 

saqlanadi.  Pensiya  yoshiga  yetgandan  song  pensiyani  hisoblash  uchun 

shu  ma’lumotlardan  foydalaniladi.  Shu  tariqa  xodimning  mehnat 

daftarchasiga  va  davlat  pensiya  sug’urta  kartochkasiga  yoziladigan 

ma’lumotlar soliq daftarchasiga ham yoziladi.Mamlakat korxonalarining 

katta  qismi  republika  poytaxti  Rigada  joylashgan.  Latviya  firmalari 

to’laydigan  asosiy  soliq  –  bu  korxonalardan  olinadigan  daromad 

solig’idir.  Uning  stavkasi    15%.  Aslida  bu  foydadan  olinadigan 

soliqlarning  o’zi  ya’ni  foyda  oddiy  ulushda  hisoblanadi.  Xo’jalik 

faoliyatining  daromadlaridan  u  bilan  bog’liq  xarajatlar  chiqarib 

tashlanadi.  Latviya  soliq  qonunlarida  odatdan    tashqari  soliqqa 

chegirmalar  degan  tushuncha  bor.  Masalan:  kichik  firmalar  uchun 

korxonaga daromad solig’i chegirmasi hisoblangan so’mmaning 20%ini 

tashkil etadi. 

Qishloq  xo’jaligi  kompaniyalari  qishloq  xo’jaligi  ekinzorlarning 

har  gektariga  o’n  latdan  chegirmalarga  tayanishlari  mumkin.  Yuqori 

texnologiyali  va  dasturiy  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  firmalarga  30%li 

chegirma  beriladi.Xayriya  tashkilotlari,  nogironlar  jamiyati  korxonalari 

uchun  alohida  chegirmalar  mavjud.  Bunday  korxonalarning  ro’yxatini 

respublika  Seymi  tasdiqlaydi.  Navbatdagi  asosiy  soliq-qo’shilgan 

qiymat solig’i. Uning asosiy farqi shundaki, firma yoki tadbirkor davlat 

daromadlari xizmatining qo’shilgan qiymat soliqqa tortiladigan shaxslar 

registrida  ro’yxatdan  o’tkazilgandan  keyingina  bu  soliqni  Tovar  yoki 

xizmatlarning narxiga qo’shilishi mumkin. 

 

II  BOB.  Mahalliy  budjetlar  daromadlari  tizimi  va  ularning 

amaldagi holatining tahlili. 

2.1 

Mahalliy 

budjetlar 

daromadlari 

tarkibi 

va 

ularni 

shakllantirishni o’ziga xos usullari. 

Hozirgi  kunda  ko’pchilik  iqtisodchilar  hamon  moliyaviy 

imkoniyatlarni  moliyaviy  resurslar  bilan  birday  talqin  etmoqdalar. 

Bizning  fikrimizcha,  ushbu  tushunchalar  mazmuni  bir-biriga  yaqin 

bo’lsada, ular birday narsa emas. Hudud moliyaviy resurslarni moliyaviy 

imkoniyatlarining foydalanayotgan bir qismi deb, ya’ni hududda mavjud 

resurslardan  foydalanishdan  turli  iqtisodiy  subeklar  olgan  pul 

daromadlari  va  jamg’armalari  sifatida  talqin  etish  mumkin.  Hudud 

moliyaviy imkoniyatini esa “hududga mavjud resursarning ma’lum davr 

mobaynida  turli  iqtisodiy  subektlarga  daromad  keltira  olish  salohiyati” 

deb  izohlash  mumkin.  Ushbu  salohiyat  amaga  oshmay  qolishi  yoki 

ishlamay qolishi ham mumkin, shuning uchun ham moliyaviy imkoniyat 

baholovchi, ehtimoliy tushunchadir. 

 

Odatda  ko’poncha  moliyaviy  resurslar  tarkibi  tahlilida  davlatning 

hududlar  xo’jalik  subektlarining  oxirgi  vaqtlarda  aholining  moliyaviy 

resurslari  ajratib  ko’rsatilmoqda.  Shu  boisdan  bo’lsa  kerak,  ayrim 

mualliflar  moliyaviy  imkoniyatlari  tarkibibdagi  huquqiy  shaxslar,  aholi 

va davlat moliyaviy imkoniyatlarni ajratib ko’rsatayotirlar. 

 

Bizning  fikrimizcha  bunday  tavsif  ham  noo’rindir.  Moliyaviy 

imkoniyatlar  tushunchasi  ko’p  jihatdan  davlat,  aholida  hudud  yoki 

mahalliy boshqarish bo’gini uchun xosdir. 

Garchi  tashkilotning  moliyaviy  imkoniyati  haqida  gapirish  mamkin 

bolsada,  biroq  aholi  moliyaviy  imkoniyatini  baholash  o’ta  mushkul 

masaladir. 

 

Hudud  moliyaviy  imkoniyatini  baholashning  o’ziga  xos 

uslubiyatini  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligi,  Iqtisodiyot 

Vazirligi  qoshidagi  ilmiy  markazlarda  to’liq  o’rganilayotganligi  yoki 

budjet  amaliyoti  uchun  aniq  tavsiya  va  yo’riqnomalrning  mavjud 

emasligi hozirgi kunda eng dolzarb masala bo’lib qolmoqda. 

 

Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy potensialni mahalliy budjetlarga 

nisbatan talqin etilganda, asosli tarzda uning doirasini daromadlar bazasi 

bilangina  chellab qo’ymasdan  balki  uni  o’sib  borayotgan  majburiyatlar 

suratlariga  muvofiq  tarzda  davlatning  qo’shimcha  tadbirlari  tizimidagi 

aniq choralar bilan ham  muvofiqlashtirib  boorish lozimligini ta’kidlash 

joizdir.  Shunga  ko’ra  “Mahalliy  budjetlar  maliyaviy  imkoniyati  uning 

xarajatlar  dinamikasidagi  o’sish  suratlariga  mos  tarzdagi  va  jahon 

andozalariga  mos  budjet  me’yorlarining  bajarilishini  ta’minlashga 

imkon  beruvchi  daromad  bazasining  shakllanishi”  dir  degan  xulosani 

berish mumkin. 

 

Mahalliy  budjetning  daromadlari  shuningdek,  tartibga  soluvchi 

daromadlardan  ham  tashkil  topadi.  Tartibga  soluvchi  daromadlar 

deganda  mahalliy  budjetlarga  yuqori  budjet  tomonidan  ajratiluvchi 

daromadlar tushuniladi. 

 

2.2  Mahalliy  budjetlar  daromadlari  tarkibida  mahalliy  soliqlar  va 

yig’imlar salmog’i dinamikasining tahlili. 

Budjet  tizimi  bo’g’inlari  o’rtasida  umumdavlat  pul  resurslarini 

taqsimlash  asosida  mahalliy  budjetlarning  mustaqillik  prinsplari, 

ularning  davlat  moliyaviy  qo’llab-quvvatlash  prinsplari,  manbalar  va 

daromadlarini  hududiy  shakllantirish  prinsplari  yotadi.  Ushbu 

prinsplardan 

kelib 

chiqib 

mahalliy 

budjetlarning 

daromadlari 

biriktirilgan  va  tartibga  solinadigan  daromad  manbalari  hisobiga 

shakllantiriladi. 

Biriktirilgan  daromadlar  –  bu  budjet  huquqi  subektiga  tegishli 

mablag’dir,  ya’ni  yuqori  budjetni  chetlab  o’tib,  doimiy  asosda,  qat’iy 

belgilangan ulushda  yoki to’liqligicha tegishli budjetga kelib tushuvchi 

mablag’dir.  Biriktirilgan  daromadlar  asosida  mahalliy  soliqlar  hamda 

yig’imlar,  qat’iy  ulushda  va  doimiy  asosda  mahalliy  budjetga  berilgan 

umumdavlat  soliqlaridan  o’tkazmalar  tashkil  etadi.  Davlat  mahalliy 

hukumat  organlariga  ular  qaramog’idagi  biriktirilgan  daromadlarning 

ortiqcha  mavjudligini  moliyaviy  resurs  sifatida,  ularga  biriktirilgan 

vazifalarni bajarish uchun taqdim etadi. 

Mamlakat  soliq  qonunchiligiga  muvofiq  mahalliy  budjetlarga 

mahalliy  soliqlar  va  yig’imlar  biriktiriladi.  Ushbu  soliqlar  bo’yicha 

stavkalarni  qoidaga  muvofiq,  markaziy  hukumat  organi  belgilaydi. 

Kopgina  mamlakatlarda  bunday  soliqlarning  soni  20  dan  100  gacha 

muvozanatda  bo’ladi.  Ularning  mahalliy  budjet  daromadlariga  ulushi 

30-70%ni tashkil etadi. 

Davlat  budjeti  tarkibidagi  mahalliy  budjet  daromadlarini  muhim 

o’rinni egallab hududlar rivojini ta’minlash beqiyos ahamiyat kasb etadi. 

Shu  sababli  mahalliy  budjet  daromadlari  tarkibida  hamda  ularning 

belgilangan  me’yorlarini  o’rganish  bizning  tadqiqod  ishimiz 

samaradorligini yanada oshiradi. 

Bundan kelib chiqib quyidagi jadvalni ko’rib chiqamiz 

 

 

Soliq  va  boshqa  to’lovlarning 

turlari 

Asosiy stavkalar 

1 

Obodonlashtirish  va  ijtimoiy 

infratuzilmani 

rivojlantirish 

solig’i 

Sof  foyda  solig’iga  nibatan 

8% miqdorida 

 

2 

Jismoniy  shaxslardan  iste’mol 

solig’i 

-  Transport  vositalari  uchun 

dizel yoqilg’isi 

-  Transport  vositalari  uchun 

gaz 

1 litr uchun 335 so’m 

1 litr uchun 230 so’m 

 

1 kub metr uchun 275 so’m 

3 

Alohida  tovarlar  bilan  chakana 

savdo  qilish  xuquqi  uchun 

yig’im 

-  Alkagol mahsulotlari 

-  Qimmatbaho  toshlar  va 

metallardan 

yasalgan 

buyumlar 

 

1  oy  savdo  qilish  uchun  5 

minimal ish haqqigacha 

1  oy  savdo  qilish  uchun  3.5 

minimal ish haqqigacha 

4 

Avtotransport 

vositalarini 

to’xtash  joyi  xizmatlari  uchun 

yig’im 

Har  oy  uchun  8  minimal  ish 

haqqigacha 

 

 

2.3  Mahalliy  budjetlarning  biriktirilgan  va  tartibga  soluvchi 

daromadlarining amaldagi holatining tahlili. 

Tartibga  soluvchi  daromadlarning  bu  yuqori  budjetlardan  quyi 

budjetga ularning daromad va xarajatlarinini boshqarib turish maqsadida 

beriladigan  pul  mablag’lari  majmuasidir.  Tartibga  solinadigan 

daromadlarga  ushbu    maqsadlar  uchun  ishlatiladigan  barcha  moliyaviy 

resurslar,  ya’ni  alohida  umumdavlat  soliqlaridan  o’tkazmalar, 

dotatsiyasiyalar,  subvensiyalar,  yuqori  budjetdan  o’zaro  hisob-kitob 

asosida olingan mablag’lar kiradi. 

Umumdavlat  soliqlaridan  ajratmalarning  me’yorlari  davlat 

qonunchiligi  asosida  Respublikamizning  hududlari  bo’yicha  turlicha 

taqsimlangan.  Bunung  asosiy  sababi  hududlarning  notekis  rivojlanishi, 

ulardagi iqtisodiy-ijtimoiy omillardir. 

Umumdavlat daromadlari va soliqlari har yili qonun bilan belgilangan 

tartibda  o’rnatilgan  me’yorlar  asosida  tegishli  budjetlar  o’rtsida 

taqsimlanadi. Tegishli ma’muriy-hududiy bo’linmalarning budjeti uchun 

o’rnatiladigan    mazkur  me’yorlar  asosida  quyidagilarni  e’tiborga  olgan 

holda o’rnatiladi: 

 Hududlarning  moliyaviy  ahvoli  hamda  ularning  o’z  daromad 

bazalarining holatiaga ko’ra; 

 Hududlardagi 

ijtimoiy-iqtisodiy, 

demografik 

va 

boshqa 

umumdavlat  vazifalrning  va  dasturlarning  mavjudligi  va  amal 

qilishiga ko’ra; 

 Hududlar  bo’yicha  tovarlar  va  xizmatlar  narxlaridagi  farqlarning 

mavjudligiga ko’ra; 

 Har bir hudud bo’yicha aholi soni, tarkibi va zichligi bo’yicha; 

 Tegishli  hududga  joylashgan  budjet  mablag’lariga  bo’lgan 

tashkilotlari va budjet mablag’larini o’z tasarrufiga oluvchilarning 

budjet mablag’lariaga bo’lgan talabiga ko’ra; 

Bugungi  kunda  umumdavlat  soliqlaridan  qo’shilgan  qiymat  solig’i, 

aksiz  solig’i,  yuridik  shaxslardan  foyda  solig’i,  jismoniy  shaxslardan 

foyda solig’i kabilar   bo’yicha  mahalliy budjetga ajratmalar  me’yorlari 

belgilanadi.  Bulardan  tashqari,  yagona  soliq,  shunungdek,  kichik 

korxonalardan  olinadigan  yagona  soliq,  yagona  yer  solig’i,  yer  osti 

boyliklaridan  foydalanganlik  uchun  soliqlar  ham  qonun  bilan 

belgilangan  tartibda  va  me’yorlarda  Respublika  budjeti  va  mahalliy 

budjet o’rtasida taqsimlanadi. 

2013-2015  yillarda  Qashqadaryo  viloyat  va  Qarshi  shahar  mahalliy 

budjetlari daromadlarining bajarilishi holati. 

 

Jami daromadlar 

2013-yil 

2014-yil 

2015-yil 

Viloyat  mahalliy  budjet 

daromadlari 

1297706.8  1512386.9  1587737.3 

Qarshi  shahar  mahalliy 

budjet daromadlari 

126509.6 

113865.0 

122651.9 

Shahar va viloyat mahalliy 

budjetlarining 

o’zaro 

nisbati (%) 

9.7% 

7.5% 

7.7% 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III  BOB.  Iqtisodiyotni  moderniztsiyalash  sharoitida  mahalliy 

budjetlar  daromadlari  tarkibida  mahalliy  soliqlar  va  yig’imlar 

ulushini ko’paytirish yo’llari. 

Mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan    inqirozga  qarshi  choralar 

dasturida  ishlab  chiqarishni  moliyalashtirish,  oziq-ovqat  va  boshqa 

iste’mol  tovarlari  ishlab  chiqarishni  kengaytirishni  rag’batlantirish 

chora-tadbirlari ahamiyatli o’rin tutadi. 

Mahalliylashtirish  dasturi  o’z  mazmuniga  ko’ra  respublikamiz 

korxonalarida  zamonaviy  talablarga  javob  beruvchi,  raqobatdish  va 

import  o’rnini  bosuvchi  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  hajmini  oshirish, 

asossiz  import  hajmini  qisqartirish,  eksportbop  mahsulotlar  ishlab 

chiqarish, yanggi ish joylarini yaratish kabi maqsadlarni namoyon etadi. 

Respublikamiz budjeti orqali mablag’larni qayta taqsimlanishining 

amaldagi  tartibi,  aholi  jon  boshi  sonini  hisobga  olib,  ushbu 

daromadlarning  tabaqalanishi  nima  sababdan  yuzaga  kelishidan  qat’iy 

nazar  mahalliy  budjetlar  daromadlarini  tenglashtirishga  qaratilgan, 

ammo  respublika  va  mahalliy  budjetlar  o’tasida  soliqlarni  hududlararo 

eksportini  hisobga  olmaslik  soliq  va  budjet  tizimlarini  amal  qilish 

samaradorligini pasaytiradi.  O’zbekiston Respublikasi hududida yagona 

iqtisodiy muhitni shakllantirishga to’sqinlik qiladi. 

Soliqlarning  budjetlar  o’rtasida  taqsimlanishining  ochiq  turi 

soliqlarni yuqori hukumat organi tomonidan qayta taqsimlashdir. Ochiq 

turdagi taqsimlash sharoitida  mahalliy budjetlar tushumlari hududlararo 

savdo,  ma’lum  darajadagi  soliqlarning  va  yuqori  hukumat  organlari 

soliqlarining  o’zaro  aloqadorligiga  bog’liqdir.  Hududlar  savdoning 

miqdor  va  sifat  tavsifi,  mahalliy  budjet  soliq  to’lovlarni  turitish  yo’li 

orqali  yuqori  budjetga  to’lanadigan  soliqlar  so’mmasining  kamayishi 

soliqlarni  budjet  tizimi  bo’g’inlari  o’rtasida  qayta  taqsimlanishi  asos 

bo’ladi.  Soliqlarni  qayta  taqsimlanishi  iqtisodiyotda  butunlay  budjet-

soliq  tizimini  amal  qilishiga  bevosita  ta’sir  etadi.  Rezidentlar  uchun 

soliqlar  qiymati  va  soliqqa  tortish  darajasi  bo’yicha  mahalliy  hukumat 

organlarining  differensiallashuvi  daromadlarni  hududiy  xususiyatga 

asoslangan holda aholi o’rtasida qayta taqsimlanishiga yordam beradi va 

ishlab  chiqarishni  joylashtirishga  o’z  samaradorligini  pasaytirib  ta’sir 

etadi. 

Shunungdek,  mahalliy  hukumat  organlari  doirasidasoliq  olish 

mumkin  bo’lgan  ishlab  chiqarishlarni  rivojlantirish  va  shakllantirishni 

jadallashtirish  zaruriyati  tug’ilmoqda.  Bu  tarmoqda  bunday  ijobiy 

holatni  ko’rish  mumkin.  Chunki  respublika  va  mahalliy  budjetlarning 

daromadlari  oshadi,  qayta  taqsimlash  davlat  hukumati  organlarini  soliq 

tizimini  makroiqtisodiy  dastagi  sifatida  foydalanish  imkoniyatlarini 

qisqartirishga olib keladi. 

Soliqlarni  budjet  muommolari  o’rtasida  taqsimlash  muommosini 

nazariy ravishda quyidagi yo’llar bilan yechish mumkin. Soliq tizimiga 

o’zgartirish  kirtish  bilan  budjet  tuzilishini  o’zgartirish  yoki  birinchi  va 

ikkinchi 

yo’llarni 

qo’shish 

orqali. 

Bunda 

eng 

maqsadga 

muvofiqkeladigan  qaror,  bu  soliqlarni  taqsimlashni  maqbul  yo’lini 

ishlab chiqishdir, ya’ni budjet tuzish salohiyatini tuzishdir. Umumdavlat 

soliqlarning bir qismini o’tkazish me’yorlarini budjet tizimini bo’g’inlari 

o’rtasida  soliqlarni  qayta  taqsimlashini  bartaraf  etish  dastagi  va  barcha 

hukumat  organlarining  soliqli  daromadlarini  aholi  soni  jon  boshi 

hisobiga  tengligida  emas,  balki  soliqli  daromad  olishda  tengligini 

ta’minlash sifatida foydalanish lozim. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xulosa va takliflar. 

Amalga  oshirilgan  izlanishlarimiz  natijasida  mahalliy  budjetlar 

daromadlarini  mustahkamlash  va  ular  imkoniyatlarini  oshirish 

yo’nalishlari  xususida  qator  ilmiy-amaliy  ahamiyatga  ega  bo’lgan 

xulosalarga kelindi, bu borada mavjud muommolar aniqlandi, ularni hal 

etish yuzasidan takliflar tizimini ishlab chiqildi. 

O’zbekiston  Respublikasi  budjet  amaliyotida  hozirgi  holatning 

tahlili  mahalliy  budjetlar  imkoniyatlari  xususida  quyidagi  xulosalarni 

chiqarish imkonini beradi. 

O’zbekiston 

Respublikasida 

hududlar 

ijtimoiy-iqtisodiy 

taraqqiyotidagi  hamda  tabiiy-jug’rofik  joylashuvidagi  xususiyatlaridan 

kelib  chiquvchi  tafovutlar  davlatning  mahalliy  budjetlarini  boshqarish 

siyosatiga  ham  o’z  ta’sirini  o’tkazadiki,  buning  natijasida  mahalliy 

budjet  bo’g’inlari  o’rtasida  budjet  majburiyatlarining  taqsimoti 

mezonlari  davlat  tomonidan  tartibga  solinadi.  Mazkur  tafovutlar  turli 

hududlar  budjet  majburiyatlarining  bir  muncha  yuqori  va  ayrimlarida 

esa, 

hatto 

moliyaviy 

imkoniyatlarning 

taqsimotdagi 

keskin 

yetishmovchilikni  keltirib  chiqaradiki,  ushbu  holatlar  davlatning 

mahalliy budjetlarini boshqarish siyosatini dolzarb ahamiyat kasb etadi. 

Mahalliy  budjetlar  imkoniyatlari  tushumlarning  mohiyati  nafaqat 

ularning  budjet  loyihasida  ko’zda  tutilgan  daromad  qismining  hajmi 

bilan  yoki  mahalliy  budjetlar  daromadlari  ijrosi  bilan  yoki  hatto 

hududlar bilan soliq moliyaviy qudrati miqdori bilan to’liq yoritib berila 

oladi,  balki  mazkur  tushumlarning  moliyaviy-iqtisodiy  tabiati  va  sifat 

tavsifi avvalo, ular zimmasidagi majburiyatllarning to’liq va o’z vaqtida 

ijro  etilishini  hamda  xarajat  vakolatlari  taqsimotiga  ko’ra  ijro  etilgan 

budjet majburiyatlarining moliyaviy ta’minoti orqali aniq ifoda etiladi. 

Mamlakatimizda  20-moliya  yilidan  boshlangan  budjetlararo 

munosabsatlarning yanggi modeli sharoitida mahalliy budjetlar daromad 

bazasining  shakllanish  manbalari  va  ularning  moliyaviy  tabiati  tubdan 

o’zgardi. Alohida budjet bo’g’ini faoliyatini tashkil etish va boshqarish 

amaliyotida ularga nisbatan ilgari amal qilgan dotatsion rejim, mahalliy 

budjetlarni  “moliyaviy  tenglashtirish”  siyosati  orqali  boshqarish 

amaliyotibilan  almashdi.  Buning  natijasida 

mahalliy  budjetlar 

bo’g’inlari  faoliyatiga  nisbatan  ma’lum  cheklovlar  qo’yildi.  Mahalliy 

budjetlarni  boshqarish  siyosatidagi  mazkur  yondashuv  ular  huquq  va 

majburiyatlarining  o’sib  borishi  qonuniyati  kuzatilayotgan  hozirgi 

sharoitda  hududlarda  iqtisodiy  faoliyat  faollik  va  majburiyatlaridan 

samarali foydalanishni rag’batlantirish choralarining hisobiga olinishini 

ta’minlaydi. 

Mahalliy  budjetlar  daromad  bazasining  shakllanish  manbalari 

amaldagi  budjet  qonunchiligidagida  quyidagilarni  o’z  ichiga  olmoqda: 

O’z daromadlari, tartibga soluvchi daromadlar, moliyaviy tenglashtirish 

siyosati  orqali  ko’zda  tutilgan  respublika  budjetidan  ajratmalar.  O’zaro 

hisob-kitoblar  tarzida  kelib  tushuvchi  mablag’lar,  budjet  ssudalari, 

boshqa manbalar. 

Mahalliy  hudud  iqtisodiyotining  qaror  topishi  va  uningmoliyaviy 

mustaqillikka  ega  bo’lishi  uchun  budjetni  mustaqail  shakllantirish 

huquqigina emas, balki uni boshqarish huquqi ham zarur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 

1.  Ozbekiston  Respulikasi  Vazirlar  Mahkamasining  kadrlarni 

tayyorlash bo’yicha milly dasturi tuzish to’g’risidagi qarori “Xalq 

so’zi” 13-mart 1997-y. 

2.  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  “Budjet 

tashkilotlarining 

mablag’ 

bilan 

ta’minlash 

tartibini 

takomillashtirish to’g’risida”gi 1999-y. 13-senatabrdagi 4/49-sonli 

qarori. 

3.  O’zbekiston  Respublikasining  “Budjet  kodeksi”  2015-y  52-son 

645-modda. 

4.  O’zbekiston 

Respublikasi 

Prezidentining 

“O’zbekiston 

Respublikasida  2006-2015  yillarda  xizmat  ko’rsatish  va  servis 

sohasini 

rivojlantirishni 

jadallashtirish 

chora-tadbirlari 

to’g’risida”gi 2006-y/ 17-apreldagi PQ-325 sonli qarori. 

5.  O’zbekiston Respublikasi “Soliq kodeksi” 25-dekabr 2007-y. 

6.  O’zbekiston  Respublikasining  Prezidenti  I.A.Karimovning  2015-

yil  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishni  yakunlari  va  2016-yilga 

mo’ljallangan  iqtisodiy  dasturning  eng  ustuvor  yo’nalishlariga 

bag’ishlangan  Vazirlar  Mahkamasi  majlisidagi  ma’ruzasi.”Xalq 

so’zi” 18-yanvar 2016-y. 

7.  O’zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi  T:.”O’zbekiston” 

2014-y. 

8.  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “2012-2016  yillarda 

O’zbekiston  Respublikasida  xizmat  ko’rsatish  sohasining 

rivojlantirish  dasturi  to’g’risida”gi  2012-y.  10-maydagi  PQ-1754 

sonli qarori. 

9.  O’zbekiston  Respublikasining  2013-y.  “asosiy  makroiqtisodiy 

ko’rsatkichlarni  prognozi  va  davlat  budjeti  parametrlari 

to’g’risida”gi  O’zbekiston  Respublikasining  Prezidentining  2012-

y. 25-dekabr PQ-1887 sonli qarori. 

10. 

O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  “Kam 

ta’minlangan  oilalarga  ijtimoiy  nafaqalar  va  moddiy  yordam 

ta’minlash va to’lash  tartibi to’g’risida”gi 15.02.2014 y. qaror. 

11. 

I.A.Karimov  “Asosiy  vazifalarimiz  vatanimiz  taraqqiyoti  va 

xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. T:. “O’zbekiston”. 

2010-y. 80-b. 

12. 

I.A.Karimov  “O’zbekistonning  siyosiy-ijtimoiy  va  iqtisodiy 

istiqbolining asosiy tamoyillari”. T:. “O’zbekiston” 1995-y 73-b. 

13. 

I.A.Krimov  “2012-y.  Vatanimiz  taraqqiyotini  yanggi 

bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi”. T:. “O’zbekiston” NMIU. 

14. 

Abdullayev  M.  Ijtimoiy  himoya  va  uni  tartibga  solish 

yo’llari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatrsiya. 

T:. O’zMU 2008-y. 30-38 b. 

15. 

Abdullayeva 

Sh.E. 

ToshDSHI 

tadqiqodchisi 

Davlat 

tomonidan  aholini  turmush  darajasini  tartibga  solish  yo’llari. 

Moliya va budjet ilmiy jurnal 2012-y. 7-son. 

16. 

MalikovT.S.  Haydarov N.H.  Moliya  : Umumdavlat  moliyasi 

o’quv qo’llanma. T:. “Iqrisod-moliya” 2009-y. 

17. 

Nurnuxammedova 

B. 

Kabirova 

N. 

Финанцы. 

T:.Издотелский дам “Tasvir” 2008-y. 75-b. 

18. 

O’zbekiston  Respublikasi    iqtisodiy-ijtimoiy  taraqqiyotning 

mustaqillik yillaridagi asosiy tendensiyasi va ko’rsatkichlar hamda 

2011-2015 yillarga mo’ljallangan prognozlar. T:. 2011-y. 

19. 

Xoshimov  P.  Abdullayeva  Sh.  Aholini  ijtimoiy  himoyalash 

bo’yicha jahon tajribasi. Moliya va budjet. Ilmiy jurnal 2014-y. 

20. 

Qoraliyev  T.M.  Yaxshiboyev  G.Q.  kichik  biznes  va  xususiy 

tadbirkorlikni  moliyaviy  ta’minlash  mexanizmi.  Monografiya  T:. 

Akademiya 2006-y. 

21. 

Qosimova G. Karimova J.  budjetdan tashqari fondlar. O’quv 

qo’llanma-T:. “Iqtisod-moliya” 2009-y. 210-b. 

22. 

Qosimova  G.A.  “Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi”ni 

moliyalashtirish  manbalari.  Iqtisod  va  ta’lim.  2004-y.  1-son  117-

122 b. 

23. 

Qosimova  G.A.  “Budjet  mablag’i  va  uning  samaradorligini 

oshirish muommolari”. Mulkdor 2006-y. 7-aprel 14(597) son 7-b. 

24. 

Qosimova  G.A.  “Kuchli  ijtimoiy  siyosatning  ustuvor 

yo’nalishlari”. Bozor, pul va kredit. 2004-y. 3-son 53-55 b. 

25. 

Qosimova  G.A.  “G’aznachilik  faoliyatini  tashkil  etish”. 

O’quv qo’llanma. 

26. 

Vahobov  A.  Malikov  T.  Moliya:  Umumnazariy  masalalar. 

O’quv qo’llanma. T:. Iqtisod-moliya. 2008-y. 

27. 

Otamurodov  Sh.  Davlat  ijtimoiy  siyosati  va  uning 

yo’nalishlari. Iqtisodiyot va ta’lim. Ilmiy jurnal 2007-y. 4-son. 

28. 

Qosimova G.A. Ijtimoiy madaniyat sohalarni rivojlantirishda 

budjet siyosati. Monografiya-T:. “Moliya” 2004-y. 152-b. 

29. 

Qobilov  Sh.  Milly  xavfsizlikning  iqtisodiy  muommolari.  T:. 

2006-y. 131-b. 

30. 

Yo’ldoshev  J.  Malikov  T.  “Uy  xo’jaligi  moliyasi”.  O’quv 

qo’llanma. T:. Iqtisod-moliya 2008-y. 105-b. 

31. 

Abokumova  N.N.  Podovolova  P.  Ya.  “Politika  doxodov  I 

zarabotniy plati”- M. “Infrv-M” 1999-y. 

32. 

Boboshina 

A.M. 

“Gosudarstvinnoe 

Regulirovannie 

natsionalnoe ekonomiki”. Uchebnie posobie-M : IE RAN 2003-y. 

5308 

33. 

Doklad  o  chelovecheskom  razvitii  2005-y.  Preditovitchestvo 

PRON v Uzbekistan. 

34. 

LI A. Finansivoe pravo Respubliki Uzbekistan. Uchebnik-T:. 

TC YuI 2003-y. 

35. 

Polyak  G.B.  Byudjetnaya  sistema  Rossiyikaya  Federatsiya-

M:. YuNITI 2001-y. 

Internet saytlari: 

www.stat.uz

 

www.gov.uz

 

www.minfin.uz

 

www.lex.uz

 

www.ziyonet.uz

 

www.kun.uz

 

www.uzo.uz