Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olish va ulardan foydalanish samaradorligi tahlili

2-jadval 
Transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini 
hisoblash tartibi
10
 
 
Ko’rsatkichlar 
Materiallarni baholash 
Shartnoma 
bahoda 
Haqiqiy tannarxda 
Oy boshiga qoldiq 
10000 
15000 
Oy davomidagi kirim 
50000 
60000 
Jami tushum (1+2) 
60000 
75000 
Transport-tayyorlov xarajatlari: 
summada: 
foizda: 
15000 
75000-60000 
25 
(15000*100)/60000 
Hisobot oyida sarflandi 
40000 
45000 
Oy oxiriga qoldiq 
20000 
30000 
Bu xarajatlar materiallarning turlari bo’yicha tegishli hisobvaraqlarda 

---

37 
mavjud materiallarning umumiy hajmi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari 
summasi va foizini hisoblab chiqaradi. Materiallarning sarflanishini buxgalteriya 
hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar 
quyidagi maqsadlar tufayli ombordan chiqib ketishi mumkin: 

ishlab chiqarishga sarflanganida; 

ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda. 
Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagicha 
buxgalteriya provodkasi beriladi: 
D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va hokazo) 
K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar». 
Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish 
uchun sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi 
bo’yicha 10-jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 
10/1-jurnal-orderga yoziladi. Moddiy boyliklardan to’g’ri foydalanish 
maqsadida har bir korxona zarur bo’lmagan materiallarning bor-yo’qligini 
tekshirib ko’rishi lozim. Agarda korxonada keraksiz yoki ortiqcha material 
borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumkin. Masalan, korxonada 
haqiqiy qiymati 20000 so’mlik ortiqcha material borligi aniqlandi va korxona 
uni 30000 so’mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga hisobda 
quyidagicha provodka beriladi: 

materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi. 
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» 
- 20000 so’m 
K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 20000 so’m. 

materialning sotish qiymati aks ettirildi: 
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi» - 30000 so’m 
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» 
- 30000 so’m. 
QQS hisoblandi 4000 so’m; 
10
Jadval muallif tomonidan tayyorlangan 

---

38 
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi»- 
4000 so’m 
K-t 6410-«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar» - 4000 so’m. 

ortiqcha materillarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000)=6000 
so’m; 
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» 
- 6000 so’m 
K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib 
ketishidan olingan foyda» - 6000 so’m. 
Ishlab chiqarish zahiralarini buxgalteriya hisobida to’g’ri va aniq baholash 
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini baholash 
O’zbekiston respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 
12-moddasiga va «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son buxgalteriya
hisobining milliy standartiga, xalqaro amaliyotda esa «Zahiralar» nomli 2-sonli 
buxgalteriya hisobining xalqaro standartiga asoslangan bo’lishi lozim. 
qonunning o’n ikkinchi «Aktivlar va majburiyatlarni baholash» moddasida 
oborot aktivlarini baholash quyidagi ikki bahoning eng pasti bo’yicha-balans 
tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarxi bo’yicha yoki bozor bahosi bo’yicha 
amalga oshiriladi deb o’tilgan. Ushbu qonunga asoslanib esa standartlar ishlab 
chiqilgan hamda milliy va xalqaro standartlarga ham muvofiq materiallar eng 
kam bahoda, ya’ni tannarxi bo’yicha yoki sof sotish qiymatida hisobga olinishi 
lozim. Chunki buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilini aks ettirishning 
biri bo’lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo’yicha yoki sotishning 
sof qiymati. 
Materiallarni buxgalteriya hisobida to’g’ri baholash muhim ahamiyatga 
ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini baholash «Tovar-moddiy 
zahiralar» nomli 4-son BHMAga asoslangan bo’lishi lozim. Ushbu standartga 
muvofiq materiallar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi bo’yicha yoki sof sotish 
qiymatida hisobga olinishi lozim. Chunki buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik 
tamoyilini aks ettirishning biri bo’lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx 

---

39 
bo’yicha yoki sotishning sof qiymati. 
«Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMAga asosan tovar moddiy 
zahiralarning tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va tovar-moddiy 
zahiralarni manzilga etkazib berish hamda tegishli holatga keltirish bilan bog’liq 
bo’lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o’z ichiga oladi. 
Sotib olingan ishlab chiqarish zahiralari quyidagi elementlardan tashkil 
topadi: 

mol etkazib beruvchining schyotiga ko’ra unga to’lanishi kerak bo’lgan 
summa; 

chet tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan transport xarajatlari; 

tovar birjalari ko’rsatgan xizmatlar qiymati; 

tegishli soliqlar va tariflar; 

zahiralarni sotib olish, qabul qilish va omborga joylashtirish bilan bog’liq 
bo’lgan boshqa xarajatlar. 
Savdo diskontlari, siylovlari va shunga o’xshash boshqa chegirmalar 
materiallarni sotib olish xarajatlarini belgilashda amalga oshiriladi. Boshqa 
xarajatlar, agar ular materiallarni manziliga etkazish paytida paydo bo’lgan 
taqdirdagina tovar-moddiy zahiralarning tannarxiga kiritiladi(6-chizma).