Qarshi kurashning

Hozirgi 0 ‘zbekiston hududida islom tarixi. 
Islom dinining Markaziy 
Osiyoda tarqalishi bevosita arablarning bu o ‘lkaga kirib kelishi va ularning 
hukmronligi davri bilan bog‘liq. Arablarning Markaziy Osiyoga yurishlari 
643—644-yillarda boshlangan bo‘lsa-da, m intaqaning arab xalifaligi 
tarkibiga kiritilishi Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy (704—715) davrida 
amalga oshirildi. Arablar bosib olgan yerlar «Movarounnahr» («Daryo 
ortidagi yer») va arablarga bo‘ysunmagan hukm dorlar yerlari «Arodi 
at-turk» («Turklar yerlari») deb ataldi. Mazkur ikki hududda islomlashuv 
jarayonlari turli xilda kechdi.
Abu Muslim (747-755) qo‘zg‘olonigacha Markaziy Osiyoda islom­
dan aw algi davr hukm dorlari (ixshid, buxor-xudot va boshqalar) 
mahalliy aholini boshqarish va ulardan arablar uchun soliq yig‘ishdek 
vazifalarini bajarish orqali o ‘z mavqelarini saqlab turdilar.
30

---

Arab va arab bo ‘lmagan m usulm onlarning teng huquqliligi uchun 
kurashning boshlanishi ham aynan shu davrga to‘g‘ri keldi. Bu hara- 
katda murjiiylar yetakchi o 'rin n i egalladilar va o ‘lkada arab b o ‘lm a- 
gan m usulm onlar haq-huquqlarining arablar tom o nid an poym ol 
etilishiga qarshi faol harakat (820—840-yillar) olib bordilar. Xususan, 
M urjiiy al-H oris ibn Surayj q o ‘zg‘oloni (734—746) M ovarounnahr 
aholisi tarafidan qizg‘in q o ‘llab -q uw atlan d i. M urjiiylarning islom
am allarini bajarm agan kishi im ondan ajralmasligi haqidagi qarash- 
lari esa yerli aholining islom ni qabul qilishini osonlashtirdi. S hu­
ningdek, bu ta ’limot yangi shakllanayotgan islom jam iyatida arab va 
ajam (arab b o ‘lm agan) xalqlarining teng huquqliligi m illiy-m ada- 
niy qadriyatlarining saqlab qolinishini ta ’m inlashga im kon yaratib 
berdi. Abu M uslim harakati (749-yil) g‘alabasi oqibatida buning 
am alda ta ’m inlanishi murjiiylik g‘oyalarining siyosiy-ijtimoiy soha- 
d an ilohiyot fani jabhasiga ko‘chishiga zam in yaratdi.
Islom ilmlari VIII asrda Xuroson orqali Movarounnahrga kirib kelgan 
b o‘lsa, IX asrdan boshlab mazkur ilmlar mintaqaning o ‘zida rivoj topa 
boshladi. Bu davrga kelib, aw al islom olamida tan olingan olti sahih 
hadislar to ‘plami (as-sihoh as-sitta), so‘ngra ularning qatoriga uch 
to ‘plam qo'shilib to'qqiz kitob (al-kutub at-tis’a) shakllandi. Ulardan 
uchtasi movarounnahrlik ulamolar - Im om Buxoriy, Im om Termiziy, 
Im om Dorimiylar tom onidan jamlandi.
Aynan shu davrdan to m o ‘g‘ullar bosqinigacha bo ‘lgan davrda 
M ovarounnahrda islom dini turli siyosiy sabablarga ko ‘ra Xurosondan 
ayri holda rivojlandi va islom yerlik aholining «o‘z dini»ga aylandi.
M o ‘g‘ullar bosqini barcha soha kabi islom dini va ilmlari rivojiga 
jiddiy salbiy ta’sir ko ‘rsatdi. Yerlik ulam olar qirildi va qolganlari uzoq 
o ‘lkalarga safar qilishga majbur bo‘ldilar.
Temuriylar sulolasi va undan keyingi davr Movarounnahrda tasaw uf 
yo'nalishining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘ldi.
Chor Rossiyasi va Sovet davlati hukmronligi vaqtida islom dinini xalq 
hayotidan uzoqlashtirishga harakat qilish, islomiy qadriyatlarning cheklanishi 
va din ulamolarining yarim yashirin faoliyatga o ‘tish davri bo‘ldi.
M ustaqillik davrida diniy qadriyatlarga erkinlik berilishi islomning 
jam iyatdagi o ‘z о ‘m in i egallashiga im kon yaratdi. Shu bilan birga 
yashirin holatda rivoj topgan va din niqobidagi turli m afkuralarning 
ta’sirida shakllangan qarashlarning yuzaga chiqishiga ham qulay sharoit 
yuzaga keldi.
Diniy mutaassiblikka beparvolik bilan munosabatda bo‘lish ham, diniy 
e’tiqodni um uman taqiqlash ham faqat salbiy oqibatlarga olib kelishi 
tabiiy. Shundan kelib chiqib, mustaqil 0 ‘zbekiston din sohasida sobiq
31

---

ittifoq davridagi dinni umuman yo‘q qilib yuborishga intilishdek ateistik 
yondashuvdan farqli ravishda, uning jamiyat m a’naviy hayotidagi o ‘rnini 
to ‘g‘ri belgilash va ayni paytda, din niqobi ostidagi har qanday g‘arazli 
harakatlarning oldini olishga qaratilgan siyosatni amalga oshira boshladi.