Qarshi kurashning

Saudiya
Arabistonida 
Qur’on asosiy qonun vazifasini bajarmoqda. Shariat sudlarida 
islomning barcha yo‘l-yo‘riqlari va qoidalariga amal qilinadi. Shundan 
kelib chiqib, Saudiya hukmron doiralari o'zlarini musulmon olamining 
barcha mintaqalarida islom asoslarini va muqaddas joylarni qo‘riqlovchilar 
deb ko‘rsatish ham da «musulmon birdamligi» g‘oyasini targ'ib qilish 
yo‘lidagi harakatlarini bir zumga bo ‘lsa ham to ‘xtatmayotganliklarini 
ta’kidlash zarur.
Islom omilining o ‘rni va unga xos xususiyatlar haqida gap ketar ekan, 
yana bir jihat, ya’ni ushbu mamlakatlarda turli mazhablarga e’tiqod qiluvchi 
musulmonlarning mavqei masalasiga alohida e’tibor qaratish lozim. Buni 
j
Iroq va Saudiya Arabistonida shia musulmonlaiga bo‘lgan munosabat misolida 
I ham ko‘rish mumkin. Yaqingacha lroqda shialar turli darajadagi bosim 
I ostida yashab kelgan bo‘lsalar, saudiyaliklarning shialarni kam m aosh 
I to ‘lanadigan ishlarda ishlatishlari, hattoki, shariat sudlarida shialar 
(
tom onidan beriladigan m a’lum otlar e ’tiborga olinmasligi bunday 
i m unosabatni yaqqol namoyish etadi.
j 
Yuqoridagilar bilan bir qatorda islom omili amaldagi siyosiy partiyalar 
: mafkuraviy dasturlarda ham muhim o ‘rin egallaganini qayd etish lozim. 
; Masalan, Misrdagi 12 ta partiyadan 7 tasining, jumladan, hokim «Milliy 
demokratik partiya»ning tamoyillarida «Islom shariati — qonunchilikning 
asosiy manbai», deb rasman qayd etilgani, qolgan 5 ta partiyaning tamo- 
yillari ham shariatga muvofiq ravishda tuzilgani buning isboti bo‘la oladi.
Islom ning jam iyat hayotidagi o ‘rnining o'zgarishi m asalasini 
aholisining ko‘pchiligini m usulm onlar tashkil qiladigan Turkiya m i­
solida ham ko'rish mumkin.
41

---

0 ‘z davrida musulmon olamining madaniy-diniy, iqtisodiy-siyosiy 
markazi bo‘lib kelgan Usmonli turklar imperiyasining vorisi bo‘lgan Turkiya 
Respublikasi murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o ‘tdi. 0 ‘zining G'arbga 
moyilligi, demokratiya va dunyoviylik ustuvorligini ta’minlashga harakat 
qilishini namoyon etayotgan bugungi Turkiyaning shakllanishida XX asr 
boshlarida amalga oshirilgan jarayonlar muhim ahamiyat kasb etdi.
Mustafo Kam ol. Otaturk va uning safdoshlari islomni dunyoviy davlat 
qurishdek maqsadlariga erishishda asosiy to‘siqb o ‘ladi deb hisoblab, uni 
ijtimoiy-siyosiy minbardan siqib chiqarish va mamlakatda din ustidan 
to‘liq nazorat o‘matishga harakat qildilar. 1922-yil 1-noyabrda Otaturk va 
uning do‘stlari sultonlikni yo‘q qildilar. 1923-yil 29-oktyabrda davlat 
tuzumi Respublika deb e’lon qilindi. Shariat va vaqf ishlari boshqarmasi 
o‘rniga Din ishlari bo‘yicha vazirlik tashkil etildi. Barcha maktablar maorif 
vazirligi tasarrufiga o‘tkazildi. 1926-yil 1-yanvardan boshlab Turkiya 
Grigorian kalendariga o'tdi. 1928-yil 10-apreldamamlakatKonstitutsiyasidan 
«Turkiya Respublikasi dini — islomdir» degan ibora olib tashlandi. 1934- 
yilga kelib, an’anaviy ismlar va titullar ham bekor qilindi.
Ayni shunday harakatlar natijasida Turkiya dunyoviy davlat tizimini 
qabul qildi. Bu islomning siyosiy jarayonlarga ta ’sirini birm uncha 
susaytirdi. Shunday b o isa -d a , saylovchilarning ishonchini qozonish 
m aqsadida b a’zi konservativ partiyalar Otaturkning din borasidagi 
siyosatidan uzoqlasha boshladilar. Otaturkning o ‘limidan so‘ng esa, 
Respublika xalq partiyasining ko‘zga ko‘ringan a’zolari ham islomni 
keragidan ortiq siqib chiqaribmiz, degan fikrni ayta boshladilar. Biroz 
vaqt o'tib, imomlar tayyorlaydigan oliy diniy maktab tashkil qilindi.
Shundan keyin, asta-sekin islomiy tashkilotlar soni ham ko‘paya 
bordi. Ular kam ta’minlangan talabalarga moddiy va moliyaviy yordam 
ko‘rsatib, o‘z ta’sirlarini maorif sohasiga ham o‘tkaza boshladilar, Pirovard 
n a tija d a bugungi ku n da T urkiyad a dunyoviy tizim n i q o ‘llab- 
quwatlaydigan, an ’anaviy islomiy qadriyatlar ustuvorligini ta’minlash 
tarafdori bo‘lganlar va radikal oqimdagi musulmonlardan iborat uch 
toifa shakllandi. Bu uch toifaning ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga ta’siri 
turlicha bo ‘lsa-da, ularning harbirining jamiyatda o‘z o ‘rni va mavqei 
borligini va o‘z tarafdorlariga ega ekanini qayd qilish zarur.
Islomning jamiyat hayotidagi o ‘rni va mavqeini