Ishqalanish jarayonining jadalligini ifodalaydigan param etrlar sirpa

/ f i f L
n a la ri s h p in d e lla ri tis h la rin in g
sh ik a stla n ish turlari: 
'
I
— egilish (qayirish); 
2
—sinish; 
3
— kesilish.

---

ning a y rim zarralari ajraladi, n atijada detallarning massasi ham , 
o ‘lcham lari ham o'zgaradi.
R ezbali birikm alam ing d e ta lla n , shuningdek, qo ‘zg‘alm as birik- 
m alardagi d e ta lla r (tutashuvchi d e ta lla n b o ‘lgan dum alash p o d - 
sh ip n ik larin in g halqalari, tra k to r dvigatellari ham da ram alarining 
tayanch sirtlari va hokazo) ko ‘p ro q eziladi.
U valanish 
— ashyo toliqib yeyilganda sirtida o ‘n q ir-cho‘nqirliklar 
paydo b o 'lis h jarayoni. U valanish sharikli va rolikli podshipniklarda 
ko‘pro q uchraydi. Yeyilishning bu turida aw al katta solishtirma bosim 
natijasida halqaning dum alash y o ‘lchasida o ‘yiqcha (sharik yoki ro- 
likning izi) paydo bo'ladi.
0 ‘y iq ch a m asalan, m ashinalar tem ir yo‘ldan tashib ketilayot- 
ganda d u m alash yo‘lchasining b ir joyiga rolik yoki sharik q ayta-qayta 
urilishi natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.
Shikastlanishning bu turi detallarning dumalash sharoitida ishlay- 
digan ish sirtlarida ko‘proq uchraydi. Chetlari ixtiyoriy shakldagi uzuq- 
yuluq ch u q u rch alar uvalanishga xosdir. Qotishmaning qattiq tashkil 
etuvchilari (uning yum shoq asosi yeyilib bo ‘lgandan so‘ng uvalana- 
di), o q q atlam n in g zarralari, antifriksion metall qatlam i zarralari 
(toliqib shikastlanganda uvalanadi), metallash qoplamasining zarralari 
va h o k azo lar uvalanishi m um kin.
Ish lo v b e rilg a n d a n s o ‘ng s ir tq i q atlam d a q o lad ig an yuqori 
c h o ‘z ilish z o ‘riqishlari, se m e n tla sh va eskirishdan so ‘ng paydo 
b o ia d ig a n darzlar, shuningdek, ishqalanish natijasida yoki qoniqar- 
siz m oylanishi tufayli yuzaga keluvchi katta termik zo‘riqishlar uva­
lanishga sabab bo‘ladi.
U valanish sodir bo‘lishidan o ld in ashyoning kichik bo'lagini ashyo- 
ning asosiy qism idan ajratib turadigan darzlar yuzaga keladi va ular 
asta-sek in kattalashib bóradi. Shunday qilib, darz paydo b o ‘lishi 
uvalanish h am d a qatlam lanib k o ‘chish jarayonlarining tarkibiy qismi 
hisoblanadi. Term ik zo‘riqish tufayli paydo bo‘lgan darzlar birm un- 
cha k atta m aydonga yoyilishi va b u darzlar kattalashishning muayyan 
bosqichida brakning belgisi b o ‘lib xizm at qilishi m umkin. Shu sababli 
ushbu nuqsonga ishqalanuvchi sirtlar shikastlanishining alohida bir 
turi sifatida qaralishi lozim.
Jism lar bir-biriga nisbatan harakatlanganda ularning o ‘zaro m ole- 
kulyar t a ’sirlashuvi oqibatida yuzaga kelgan qatlam bir yoki ikkala 
ashyodan m ustahkam roq b o ‘lganligi sababli chuqur o ‘yilish sodir

---

boMadi. Yemirilish jismlardan birin in g ichki qatlam larida yuz beradi. 
Q ayishqoq ashyolarning y em irilg an sirtlari harakat y o ‘n alish id a 
cho ‘zilgan chiqib turuvchi d o ‘ngliklar va ashyoning ichi tom on torayib 
boruvchi konuslar ko‘rinishida b o ‘ladi. 0 ‘yügan joylarga tutashib tu ­
ruvchi qism lar ko‘p yoki kam d arajad a qayishqoq deform atsiyalana- 
di. Yulingan ashyo tutashgan sirtda qoladi. Bu ishqalanish natijasida 
ashyoning k o‘chishi sabablaridan biridir. Bunda qotishm aning ayrim
tashkil etuvchilari bir-biriga yopishib qolishi, qolgan tashkil etuv- 
chilari esa surkov ashyosiga borib tushishi yoki ishqalanish sohasidan 
chiqib ketishi ham mumkin.
Abraziv zarralar moy, chang, tu p ro q d a , g‘o ‘za va bug‘doy shox- 
larida bo'ladi. Bu zarralar tutashm adagi ishqalanuvchi sirtlarga turlicha 
ta ’sir ko'rsatadi. Ishqalanuvchi sirtlard an biri, odatda, yum shoqroq 
ashyodan tayyorlanganligi sababli q a ttiq zarra ishqalanuvchi sirtlar 
orasida harakatlanganida yum shoq asosga qadalib, q attiqroq d e ta i­
ning sirtini timaydi. Masalan, babbitli podshipniklarga tushgan zarralar 
ularga kiradi va vallar bo‘yinlarini tirnaydi.
Abraziv zarralar qattiqroq qotishm alardan yasalgan sirtlar oras(- 
ga, masalan, qo‘rg‘oshinli bronza quyilgan podshipniklarga tushganda 
qotishma botib kira olmaydi. U lar val b o ‘yni bilan podshipnik orasidan 
o ‘tib, ulam ing sirtini tez yemiradi. Shuning uchun qo‘rg‘oshinli bron- 
zadan yasalgan podshipniklarni valga o ‘rnatishda babbitli p o dship ­
niklarga qaraganda 2 baravar katta tirqish qoldiriladi.
Ishqalanuvchi detallar orasiga abraziv zarralarning kirib qolishi 
m arkazlashtirilgan usulda m o ylan ad igan m ashinalarda ayniqsa k o ‘p 
kuzatiladi. Ajralgan metall zarralari m oyga q o ‘shilib, tu tash m alarg a 
boradi va bu yerda yum shoqroq sirt bilan o ‘zaro ta ’sirlashadi. T ashqi 
m uhitdan kirgan abraziv zarralar bilan ham shunday hodisa k u z a ­
tiladi.
Zanjirli (gusenitsali) traktorlar yurish qism larining detallari, tu p - 
roq qaziydigan mashinalarning d etallari, yerga ishlov beruvchi m ashi- 
nalarning ish organlari abraziv z a rra la r ta ’sirida juda tez yeyiladi.
Prof. M. M. Xrushchov abraziv yeyilishning quyidagi asosiy (fu n ­
dam ental) qonunlarini taklif etgan:
1. 
0 ‘zgarm as sharoitda yeyilgan qiym ati ishqalanish yo'liga to ‘g ‘ri 
m utanosibdir: