N. N. Azizxodjaeva tomonidan yozilgan bo‘lib, oliy maktab o‘qituvchilari pedagogik mahorati va pedagogik texnologiyalar zamonaviy muammolarini ochib beradi

Texnik yechimlaming 
m o rfo lo g ik
tahlili 
va 
sinteZi 
Bu rn e to d
shveysariyalik astrofizik Svikki tom onidan ish lab chiqilga^ 0 ‘rganilishi lozim
boMgan texnik tizim tarkibiy qismlari yoki funksional 
belgil^ridan
ib o rat b o ‘lgan tarkibning ro ‘yxatidan a n i q muqobillarj texnik ifodalari 
ajratib olinadi ular morfologik quti yoki m a tris a deb n °ih lanadiean iadvallar 
shaklida joylashadi va ajralib turgan b e lg ila r variantlarin* birlashtirib s^ralab 
o lish orqali yangi vazifalar yechimi a n iq la n a d i. M o r f o lo ^ tahlilda bo*lg‘usi 
m utaxassislar texnik vazifalar y ech im i unsurlarinirig b a r to m o n la m a
kombinasiyasini yasashga o ‘iganadilar. C hixnki bu metod qUyicjag[ tam oyilga 
asoslangan: texnik xarakterdagi ijodiy vazita.la.mi yechishda muvofiqlashtiruvchi 
o 6qlar yordamida obyektning m uhim tav siflarin i farq)ab oladilar U n g a
quyidagilar kiradi:
- vazifalami aniq ifodalash, yangi ifo d a la rn i topishga urjnish ik k jn ch i 
darajali va o ‘xshash vazifalami aniqlash h a m d a ulardan ei^g m uhim ini ajratib
olish;
- yechimlardagi mavjud kam chiliklar, ularning as^sjy ta m o y illa d va 
yangi takliflami sanab ko‘rsatish;
- xayoliy, biologik, iqtisodiy, m o le k u ly a r va boshqa ^naloglarni xofnaki 
rejalashtirish;
- matematik, gidravlik, elektron, m e x a n ik va boshqa m odellam i v asa sh
(u la r aslida analoglarga qiyoslangan g‘o y a la m i ifoda qiladi).
107

---

- variantlar, tobeliklar, b o ‘lg‘usi aloqalar, mantiqiy o ‘xshashliklanu 
o ‘matish;
- bu ishdan mutlaqo xabari yo‘q ba’zi kishilaming fikrlarini bilish va h
11. 
Funksional — foydali tahlil metodi. 
Bu metodning yaratuvchilan 
sifatida Permlik m uhandis Yu.M. Sobolev va L.Mayez boshchiligidagi 
Amerikaning «Jeneral elektrik» firmasining muhandislaridir.
Bu texnik obyektlarning texnik-iqtisodiy m etodi b o ‘lib, ulam ing 
iste’molchilik o ‘ziga xosligi va bu o ‘ziga xoslikni ta ’minlovchi chiqimlai 
o ‘rtasidagi munosabatlami yaxshilashga xizmat qiladi. Bu metodning mohiyati 
shundaki, ijrochi obyektga bajarilishi lozim b o ‘lgan amallar va iste’molclii 
talablari nuqtai nazardan yondoshadi. Bu m etod bir qator murakkah 
konstruksiyalarga ishlov berish, ulaming texnologikligi, samarasiz chiqimlaiga 
qarshi «markazlashgan hujum» tashkil etish, moddiy va m ehnat omiilaridan 
samarali foydalanishni oshirishni hal qilishda iqtisodiy sam arador metod 
hisoblanadi. Mamlakatimizdagi ilmiy tashkilotlar va korxonalaming xo‘jalik 
hisobi va o‘z -o ‘zini mablag* bilan ta ’minlashga o ‘tilishi bu m etoddan keng 
foydalanish lozimligini ko‘rsatadi. Shuningdek, fimksional-foydali tahlil 
asoslari oliy maktabda bo‘lg‘usi mutaxassis- tadqiqotchilarga (konstruktorlar, 
texnologlar) dars sifatida o‘tilishi lozim. Bu esa oliy o‘quv yurtini bitirgandan 
s o ‘ng b o rib ish lay d ig an ilm iy ta sh k ilo t (k o rx o n a )d a m a h su lo tla r 
konstruksiyasini, uni tayyorlash texnologiyasini yaxshilashning konkret 
yo‘llarini aniqlashga yangi imkoniyatlardan kelib chiqib ishlab chiqarish va 
uskunalami ishlatish hamda ortiq darajadagi sarf-harajatlami bartaraf qilishga 
imkon beradi. Masala shundaki, fimksional-foydali tahlil nuqtai nazardan 
qaralganda, mahsulot ishlab chiqarishning barcha sarf-harajatlari foydali va 
foydasiz ham da ortiqcha deb taqsim qilinadi. Keyingilari yaqqol ko‘rinib 
turgan va behuda sarflardir. Bu metod bo‘yicha o ‘qitishning samaradorligini 
oshirish uchun mamlakat oliy o ‘quv yurtlarida to ‘plangan tajribalardan 
foydalanib, funksional-foydali tahlil va konstruksiyalaming texnologikligi 
bo ‘yicha maxsus kurslar ishlab chiqish zarurdir.
12. «ARIZ - TRIZ» metodi. G.S. Altshuller va uning maktabi tomonidan 
ishlab chiqilgan. Bu metodlar sinov va kamchiliklar ham da boshqa ulaming 
modifikasiyalaridan sezilarli farq qiladi. Ular ko‘r-ko‘rona qidirishdan ko‘ra 
texnik tizim lam i rivojlantirish qonuniyatlariga b o ‘ysungan m antiqiy 
operasiyalar tizimi asosiga qurilgan. Nazariyaning asosiy g‘oyasi: texnik 
tizimlar o ‘z holicha emas, balki yaratuvchilik vazifalarini ongli va maqsadga 
muvofiq yechishda foydalanish mumkin bo‘lgan muayyan qonunlar asosida 
yuzaga keladi va rivojlanadi.
Bu vazifalami yechish jarayonini texnik ziddiyatlami aniqlash, tahlil 
etish va yechish deb qarash lozim bo ‘ladi. Belgilangan vazifalami qo‘llash 
metodikasi esa texnika va texnologiyani yaratishdagi ilmiy-texnik ziddiyatlami 
ajratib olish, aniqlash va hal qilish b o ‘yicha muntazam ravishda muayyan
108

---

harakatlami bajarishdir. Tizim o ‘z ichiga bunday z id d iy ^ j^ rn i hal qilishga 
yordam beruvchi o ‘ziga xos yangilovchi operatorlam ii>g 40 ta usullarini 
(|amrab oladi. U lardan ayrimlari quyidagilar:
1. 
«Taqsim qilish»: a) obyektni mustaqil qismlarga bc^qish; b) obyektni 
hoMaklarga b o ‘lib bajarish; v) taqsimlash darajasini keng^ytirish.
2. 
«Butlash»: ayni yoki yondosh operasiyalar u c h ^ j j m o‘ljallangan 
obyektlami birlashtirish; b) ayni va yondosh o p erasiy ai^n h birlashtirish.
3. «Onalik»: a) bir obyektni ikkinchi obyekt ichiga 
o ‘z navbatida 
lining ichiga uchinchi obyektni joylashtirish; b) bir ob;yektni to ‘g‘ridan- 
lo‘g‘ri ikkinchi obyekt orasidan o ‘tkazish.
4. «Chappalik»: a) obyektning harakatdagi qismini v ^ j tashqi muhitni 
qo‘zg‘almas holatga olib kelish, aksincha, muqim holatni h arakatdagi holatga 
keltirish; b) vazifa shartlari talab qilgan harakatlar o ‘m ig ^ teskari harakatni 
amalga oshirish; v) obyektning «oyog‘ini osmonga q ili^ q o ‘yish» va uni 
o‘nglash.
5. «Zarami foydaga aylantirish»: a) zararli faktorlardan ^m asalan, muhitga 
/arar yetkazadigan) ijobiy samara berishda foydalanish; b ) z^rarli faktorlami 
boshqa zararli faktorlar bilan q o ‘shish asosida uni b a rta ra f etish; v) zararli 
l'aktorlami ortiq darajada kuchaytirish asosida uni b e z a ra r qilish.
Xotima. 
Talabalaming o'quv faoliyati shaxsiy m o h iyat sifatida qabul
qilinadigan o 'q u v maqsadlariga ongli ravishda q a r a ti lg b o 'l is h i lozim.
D.B.Elkonin ta ’kidlaydiki, o'quv faoliyati eng aw alo s tjuriday faoliyatki,
uning natijasida talabaning (o'quvchida) o'zida o'zgarisfr yu z beradi. Bu
faoliyat o 'z holicha o'zgarishdir. Uning mahsuli, subye^tfiing o'zida yuz
bergan o'zgarishlardir.
O' qu
v 
faoliyatining asosiy motivlari bu - ichki o'quv~Qilish motivlaridir.
O'quv faoliyatining eng muhim motivatsiyasi esa talabanin^ fyo'lg'usi kasbiga
bo'lgan qiziqishi va moyilligidir.
Talabaning o'quv jarayonidagi egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari
va ko'nikm alaridan hissiy qoniqish va undan quvonch h jsgini hosil qilishi
lozim.
B u n d a y v a z ifa la r n i h a l q ilish d a o 'q itis h ja r ^ y o n id a o 'y in li
texnologiyalardan fo y d a la n ish ulkan a h a m iya t k a sfj etadi. O 'y in li
texnologiyalarda o'qitishning fa o l metodlaridan fo y d a la n ^ h muloqotning
demokratik uslubi yutuqlaridan foydalanishga xizm at qiladi\ g u talabalaming
ijodiy kuchlari va qobiliyatini o'stiradi.