Eng yangi tarix

3-
§
. Jahon iqtisodiy inqirozi yillarida Fransiya
Fransiya 1929 yilda boshlangan jahon iqtisodiy krizisiga kechroq, 1930 yildan kirdi. Chunki
bu mamlakatda jahon urushida xarob bo‘lgan xo‘jalikni tiklash, strategik qurilish-sanoat mashina
uskunalarini yangilash davom etmoqda edi. Krizis Fransiyada bir necha yillarga cho‘zilib ketdi
ishlab chiqarishning ba’zi tarmoqlari esa ikkinchi jahon urushigacha krizisdan qutila olmadi,
mahsulot ishlab chiqarish hajmi qisqardi sanoat mahsulotining uchdan biri, qishloq xo‘jalik
mahsuloti va tashqi savdoning beshdan ikkisi, Milliy daromadning uchdan biri qisqarib ketdi.
Ishchilarning ish haqi 40% ga kamaytirildi. Ishchilar ish haqining umumiy fondi 23 mlrd frankka
kamayib ketdi. Shtraflar olish avjiga chiqib ketdi. Ishlab chiqarish tobora ixchamlashtirilib, mehnat
jarayoni jadallashtirildi va ish kuni 10-12 soatga uzaytirildi. Xotin-qizlar va bolalar haddan tashqari
ekspluatatsiya qilindi. Narx-navo ko‘tarildi. Egri soliqlar oshdi. Ishsizlar ko‘payib ularning soni 1,5
mln kishidan oshdi, ishchilarning 50% butunlay va qisman ishsiz qoldi.
Inqiroz mamlakatdagi siyosiy beqarorlikni kuchaytirdi va hukumatdagi guruhlar o‘rtasidagi
kurashning avj olishiga olib keldi. Faqat 1937 yildagina Fransiya sanoati va tashqi savdosi
inqirozdan oldingi darajaga qaytdi, biroq 1938 yilda yangi tanazzul boshlandi va u deyarli ikkinchi
jahon urushi boshlangunga qadar davom etdi. Fransiya iqtisodiy rivojlanishning normal o‘zaniga
qaytib tusha olmadi. Fransiyadagi siyosiy vaziyat keskin o‘zgardi, keng ommaning noroziligi
kuchaydi. Bu, jumladan, fransuz burjuaziyasining an’anaviy yirik partiyalari obro‘sining tushishida
aks etdi. Ma’lumki, moliyaviy oligarxiya va yirik sanoat monopoliyalarining manfaatlarini himoya
qiluvchi bu partiyalar Fransiyada hokimiyat tepasiga 1926 yilda kelgan edi. 1929 yil noyabridan
1932 yil maygacha mamlakatda 8 ta hukumat almashdi.
1932 yil mayidagi saylovlar Fransiyada inqirozning ikki yili davomida so‘lga qarab
burilganini ko‘rsatdi. Saylovlar sotsialistlar va radikal-sotsialistlar blokiga g‘alaba keltirdi. Yangi
hukumatni yana Eduard Errio boshqardi. Deputatlar palatasidagi 594 o‘rindan 386 tasini so‘l blok
vakillari olib, o‘z dasturlarini amalga oshirish imkoniyatini qo‘lga kiritdilar. Biroq, ular bu
imkoniyatni boy berdilar. O‘ng doiralar so‘l hukumatga qarshi kuchli hujumni avj oldirdilar va bu
hukumatning normal faoliyat ko‘rsatishiga imkon bermadi. E.Errio hukumati bor-yo‘g‘i 6 oy ishlab,
iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 1932 yil dekabridan 1934 yil yanvariga qadar Fransiyada so‘llarning
5 ta hukumati almashdi va ularning har biri uch oydan oz hukmronlik qildi. Ularning eng so‘nggisi
Eduard Daladye (1884-1970) hukumati bo‘ldi.
Ishchilar sinfi va mehnatkash dehqonlarning ommaviy inqilobiy chiqishlari monopolistik
burjuaziyaning Laval va Tardye hukumatlarini (1931-1932) g‘oyat zo‘r tashvishga soldi.
Monopolistik burjuaziyaning parlament metodlaridan ko‘ra fashizmga moyilligi oshib bordi. 1932-
1933 yillarda “Fransuz birdamligi”, “fransistlar” degan yangi fashistik partiya va soyuz tuzildi. Ilgari
tuzilgan “Jangovar krestlar”, “fransuz harakati” kabi fashist tashkilotlari aktivlashdi. Bu tashkilotlar
bir necha 10 ming (keyinroq esa bir necha yuz ming) a’zoga ega bo‘ldi, hamda to‘p va pulemyotlar
bilan qurollanib oldilar. Ularning ixtiyorida yuzdan oshiq samolyot ham bor edi. Fashistik
tashkilotlarning boshliqlari (De Lya Rok) va boshqalar Gitler va Mussolini bilan aloqada bo‘ldilar.

---

18
Buning ustiga, Fransiya hukmron doiralari xalqaro vaziyat keskinlashib borayotganiga va
Germaniyadan reparatsiya olish to‘xtaganligiga qaramay, German fashizmini qo‘llab-quvvatladilar.