Кино ва телевидениеда монтаж

bir 
epizod yoki ko‘rinish doirasida, aynan bitta insonni tasvirga 
tushirishda ikkita ketma ket keluvchi planlarning o‘zaro farqi 
ancha sezilarli bo‘lishi kerak.
Biroq bu farq tomoshabinni 
chalg‘itib yuboradigan darajada katta bo‘lmasligi, tomoshabinda 
ko‘rgan kadrlarini aynan bir epizodga yoki bir ob’ektga tegishli 
ekanligiga shubxa hosil qilmasligi lozim.
Yuqorida keltirilgan 1- va 2-misollarda (umumiy o‘rta 
plandan – yirik o‘rta planga o‘tish va umumiy o‘rta plandan – 

---

45
umumiy planga o‘tish) kadrlarning o‘zaro farqi yetarli bo‘lmadi. 
Natijada tomoshabin ekranda nimadir siltanganini, sakraganini 
kuzatdi. Lekin, bir qarashda hech qanday yangilik sodir 
bo‘lmagandek tasavvur hosil bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa, qahramon 
huddi bir qadam oldiga (1-misol) yoki orqaga sakrab olgandek (2-
misol) tasavvur uyg‘onadi. 
19-rasm. 
Uchinchi misoldagi kadrdan kadrga o‘tishni kuzatadigan 
bo‘lsak (yirik plandan – olis planga. 18-rasmda),
 
bu vaziyatda
 
tomoshabin ko‘zi bu qadar katta masshtab o‘zgarishiga moslasha 
olmaydi va bu ikki kadrda aks etgan ob’ekt aynan bitta ob’ekt 
ekanligiga unda shubxa tug‘iladi. Bu narsani anglab yetishi uchun 
tomoshabinga qo‘shimcha vaqt kerak bo‘ladi. U yirik planda aks 
etgan yuz ko‘rinishi olis planda juda kichkina holda aks etgan 
qaysi odamga tegishli ekanligini taxmin qilib ko‘rishdan nariga 
o‘ta olmaydi. Natijada tomoshabin filmni ko‘rish, undan ma’naviy 
ozuqa olish, uning mohiyatini anglash bir chetda qolib rejissyor 
uning oldiga tashlagan “topishmoq”ni yechish bilan ovora bo‘lib 

---

46
qoladi.
Xuddi shunday muammo, agar tomoshabinga detal plan 
bilan umumiy-o‘rta planni ketma-ket ko‘rsatilganda, hatto detal 
plan bilan yirik-o‘rta planni ko‘rsatilganda ham kelib chiqadi. 
O‘zaro biror narsa bilan bog‘lanmagan bu ikki kadrlar o‘rtasida 
qandaydir mantiqiy bog‘liqlikni qidiraverib tomoshabin filmdan 
charchaydi, uning ongida qandaydir yoqimsiz tassurot uyg‘onadi. 
Montaj esa unga juda sezilarli va hatto o‘ta qo‘pol bo‘lib ham 
ko‘rinadi.
Insonni tasvirga tushirishda uning plan yirikligini va uning 
qo‘shni kadrlari plani masshtabini belgilashga oid barcha 
qoidalar, insondan boshqa barcha ob’ekt va predmetlarni tasvirga 
olish jarayoniga ham birdek daxldor. Kadrdan kadrga o‘tish 
tomoshabin tomonidan, qachonki bu ikki kadr yiriklik va 
kompozitsiya tomonlama o‘zaro sezilarli darajada farq qilsagina 
yaxshi va to‘g‘ri qabul qilinadi. Biroq bu farq tomoshabinni bu 
ikki kadr o‘rtasida biror bir mantiqiy o‘xshashlikni qidirib topish 
uchun va qo‘shni kadrlarda aks etgan ob’ekt ham aynan bitta 
ob’ektning o‘zi ekanligiga ishonch hosil qilish uchun o‘z miyasini 
qo‘shimcha ravishda zo‘riqtirishiga sababchi bo‘lmasligi shart.
Tasvirga olinayotgan ob’ekt chumoli bo‘ladimi yoki vokzal 
binosi, kosmik korabl yoki fil, montajning birinchi – “Planlar 
yirikligi bo‘yicha montaj” tamoyili amal qilaveradi. Rejissyor 
tomonidan montajning birinchi tamoyiliga rioya qilgan holda 
amalga oshirilgan plandan planga o‘tish, tomoshabin uchun filmni 
ko‘rishda qulaylik yaratish talablariga javob beradi. Ayniqsa, 
ko‘p elementlardan tarkib topgan kompozitsiyali kadrlarni 
tasvirga olishda mazkur tamoyil talablari to‘liq bajarilishi kerak. 
Diqqatli o‘quvchi, nazarimizda, bundan avvalgi sahifalarda 
bir nechta vaziyatlarga “kompozitsiyaning o‘zgarishi” degan 
iborani ko‘p bor ishlatganimizni sezgandir. 
Gap shundaki, kadrdagi ob’ekt masshtabini kattalashtirish 
yoki kichiklashtirish kadrlar montajini tomoshabin tomonidan 
oson idrok etilishi uchun qulay sharoit yaratish talablaridan faqat 
bittasi xolos. Qoidaga ko‘ra, kadrdan kadrga o‘tishda ekranda 
ob’ektning joylashgan o‘rnini, kadr kompozitsiyasini birma-bir 
o‘zgartirib borish ham kerak. Biroq bu endi montajning oltinchi 
tamoyiliga oid qoidalardir va ular haqida keyingi mavzuda 

---

47
batafsil so‘z boradi. 
Lekin, bir tomondan, qo‘yilayotgan dramaturgik vazifadan 
kelib chiqib montajning yiriklik bo‘yicha montaj tamoyillari 
atayin buzilishi ham mumkin. Masalan, rejissyor epizoddagi biror 
voqeaga alohida urg‘u berish, tomoshabin diqqatini jalb etish 
uchun shunday qilishi mumkin. Aytaylik, film g‘oyasiga ko‘ra, 
bir laxzada ekrandagi film qahramonini va ayni paytda 
tomoshabinning o‘zini ham kutilmagan dahshat hissini his 
qilishga majburlash kerak bo‘lib qoldi. Iste’dodli rejissyor bu 
maqsadiga erishish uchun ba’zan montajning ayrim qoidalarni 
buzib o‘tishga jazm eta oladi.
Alpinist tamomila yolg‘iz, u o‘z hamroxini topish 
maqsadida uzoq vaqt davomida qoyaga tirmashadi. Faqat ikki 
kishilashib, birgina arqondan foydalanib, bir-birini asrab va 
qo‘llab-quvvatlagan holda ular bu tik qoyalardan pastga qaytib 
tushishlari mumkin. 
Olis planda tomoshabinga katta qiyinchiliklar bilan, jonini 
xatarga qo‘yib tik qoyalar bo‘ylab yuqoriga intilayotgan yolg‘iz 
inson ko‘rsatiladi (
14-rasm). 
Va nihoyat, zo‘r qiyinchiliklar bilan 
alpinist cho‘qqiga chiqadi. So‘nggi kuchlarini to‘plab u cho‘qqi 
uchidagi tekis joyga chiqib olish uchun harakat qiladi. Uning 
boshini ko‘tarib qoya ustiga qaraydi. Kadr o‘zgaradi. Yirik plan, 
alpinist yigitning yuzini bir laxzada daxshatli qo‘rqinch egallaydi 
(15-rasm). 
Yana
 
kadr o‘zgarishi. Qahramon nigohi orqali olingan 
kadr. O‘rta plan. Katta xarsang ortida uning do‘sti boshi 
majaqlangan va mayda toshlarga ko‘milgan holda yotibdi. U 
o‘lgan. 19 va 20 rasmlarga qayting va ularning o‘zaro montaj 
bog‘lanishini ko‘rib chiqing. 
Bunday montaj variantida tomoshabin film qahramoni bilan 
birday daxshatni his qiladi. Kutilmagan xolda umumiy plandan 
yirik planga keskin o‘tish esa zalda o‘tirgan tomoshabinga o‘ziga 
hos “zarba”dek ta’sir ko‘rsatadi. Bu kadr o‘zgarishi umid va 
qayg‘u tuyg‘ulari o‘rtasidagi qarama-qarshilikka urg‘u beradi. 
Biroq, shu bilan birga, shuni unutmaslik kerakki, urg‘u - bu 
“qoida” emas, balki tomoshabinga ko‘rish qulayligini yaratish 
qoidalari 
va 
montajning 
birinchi 
tamoyili 
qoidalarining 
buzilishidir. Bu tamoyillarning asoslanmagan, chuqur o‘ylab 
chiqilmagan holda buzilishi 
albatta bu kabi 
montajdan 

---

48
tomoshabinlarning beixtiyor asabi buzilishiga olib keladi. Agar bu 
kabi qo‘pol xatolar film davomida ko‘p uchrasa, u xolda 
tomoshabinda filmning bu epizodiga nisbatan salbiy kayfiyat va 
munosabat shakllanib qolishi mumkin, hatto bu epizodda chuqur 
ma’noli jiddiy fikrlar, ijobiy umuminsoniy g‘oyalar ilgari surilgan 
bo‘lsa ham. Shunga o‘xshash holatlarni buyuk fransuz rejissyori 
J. L. Godarning filmlaridagi ayrim epizodlarda kuzatish mumkin. 
Albatta u bu usuldan har tomonlama o‘ylangan va maqsadli xolda 
foydalangan. Uning ijodiy yo‘lida “tomoshabinning asab 
tolalarini o‘ynash” orqali ularda muayyan his tuyg‘u va fikrlarni 
uyg‘otish muhim o‘rin tutgan. 
Kadr yirikligi bo‘yicha montaj tamoyillari, qoidalari 
qo‘shni kadrlarda bir-biriga o‘xshamagan tamomila turli ob’ektlar 
aks etgan xollarda o‘z kuchini yo‘qotadi. Masalan, agar birinchi 
kadrda tank askar yigit tomon yurib kelayotgan bo‘lsa, bu kadrni 
umumiy planda tasvirga olish va bu uni askar yigitning g‘azab va 
nafratga to‘la yuzi aks etgan yirik plan bilan bemalol montaj 
qilish mumkin. Bu ikki kadrlarning yirikligi, bu vaziyatda, 
istagancha yiriklikda bo‘lishi mumkin va bemalol montaj qilinishi 
mumkin. Bu rejissyorning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bog‘liq 
bo‘ladi. 
Demak, bu montaj tamoyili talablari faqatgina bitta ob’ektni 
va uning harakatlarini turli planlarda tasvirga olish kerak bo‘lgan 
vaziyatlar uchungina ishlaydi.
1-tamoyilning asosiy qoidalari: