Бадиий таҳлил асослари

Билувчининг фаоллиги 
билинувчининг фаоллиги билан, билиш кўникмаси ўз моҳиятини намоён 
этиш кўникмаси билан мувофиқлашиши натижасида диалог юзага 
келади... Билувчининг дунёқараши билинувчининг дунёқараши билан 
муносабатга киришади. Бу ерда “мен” ўзга учун ва ўзга орқали намоён 
бўлади
”
1
,- деб ёзади. 
1
Бахтин М.М. К методологии литературоведения // Контекст – 1974: Литературно-теоретические 
исследования. –Москва. 1975. С 205. 

---

220 
Адабиётга доир ҳодисани илмий билиш, изоҳлаш, талқин этиш 
жараёнида ўрганилаётган нарса моҳиятига қанчалик кирилиши, бадиий 
мазмун замиридаги субъективликни, текширувчининг субъективлиги билан 
англаб етиш кечими қандай содир бўлиши каби муаммолар улкан олим 
томонидан атрофлича текширилади. М. Бахтин адабий ҳодисани илмий 
интерпретация 
қилишнинг 
хусусиятларини: 
“
Адабиётшуносликда 
аниқликка эришиш бегонани тамомила ўзиникига айлантириб олмаган 
ҳолда унинг бегоналигини бартараф этишдир. Аниқ фанлар билишнинг 
монологик шаклидир; интеллект нарсани мушоҳада қилади ва у ҳақда 
билганларини билдиради. Уларда битта, яъни мушоҳада қилувчи, 
билувчи ва билганини билдирувчи субъект бор. У фақат тилсиз-жағсиз 
нарсанинг моҳиятига етишигина керак. Аммо субъект, яъни шахсни 
нарса сингари идрок этиш ҳам, ўрганиш ҳам мумкин эмас, илло, у 
субъект сифатида тилсиз бўлиб туролмайди, бинобарин, уни билиш 
фақат диалог йўли билан амалга ошади
”1
.
Кўринадики, филология билиш хизмати сифатида инсоннинг энг 
муҳим вазифаларидан бири – бошқа одамни, бошқа маданиятни, бошқа 
даврни тушуниш миссиясига кўмаклашади. Яна бу жараёнда субъектни энг 
майда жиҳатларига қадар ҳисоблаб чиқиш мумкин бўлган “нарса”га ҳам, ўз 
туйғуларининг ифодасига ҳам айлантирмайди. Бахтиннинг қарашлари бир 
асарнинг ҳар хил талқин қилиниши сабабини ҳам, шунингдек, бенуқсон 
интерпретациянинг нотўғри талқинлардан фарқини ҳам маълум даражада 
изоҳлаб бергандай бўлади. Мумкин бўлган интерпретациялар диапазони 
назарияси ҳам айни шу қарашларга таянади. 
Назарий жиҳатдан Бахтиннинг қарашларида сира мин йўқдай. Лекин 
интерпретация амалиётида “бенуқсон” билан “нуқсонли” талқинни фарқлаш 
жудаям осон эмас ва ҳамиша баҳсларга сабаб бўлади. Бундан ташқари, 
бадиий асарни турлича талқинларга монеълик қилмасдан туриб 
интерпретацион зўравонликдан қандай ҳимоялаш лозим, айни вақтда 
зерикарли шаклбозликка тойиб кетмаган ҳолда талқиннинг илмийлигини 
қандай сақлаб қолиш керак деганга ўхшаш саволлар очиқлигича 
қолаверади. 
Талқин жараёнига киришаётган амалиётчи адабиётшуносга қандай 
маслаҳат бериш мумкин? Бизнингча, у интерпретация амалиётига 
киришганда, биринчидан, унга маълум бўлган барча талқин тажрибаларини 
унутиши керак. Бу, айниқса, мактабда адабиёт ўқитишда муҳим ўрин 
тутади. Негаки, мактаб адабиётшунослиги, аввал бошдан, авторитар ва 
догматик кўринишга эга. Ўқитувчилар ҳам, ўқувчилар ҳам бадиий асарни 
керагидай тушунишга доимо мажбур қилинганлар ва шу йўл билан уларда 
санъат асарига жонли, индивидуал ёндашув йўқотиб келинган. 
Интерпретация самарали бўлиши учун, аввало, адабий асарни ақидаларга 
кўмилмаган янги, тоза назар билан қайта-қайта, лекин ҳар сафар гўё 
биринчи марта ўқиётгандай ўқиш, бир вақтнинг ўзида ёзувчи айнан 
1
Бахтин М.М. К методологии литературоведения // Контекст – 1974: Литературно-теоретические 
исследования. –Москва. 1975. С 205. 

---

221 
талқинчи билан нима ҳақда фикрлашаётганини аниқлашга уриниш керак. 
Ундан кейин адабиётшунослик учун одатий йўл босиб ўтилади: илк 
интерпретацияни шакллантириш, кейин эса илк талқинни кенгайтириш, 
чуқурлаштириш ва такомиллаштиришга қаратилган изчил таҳлилни амалга 
ошириш. 
Иккинчидан, бадиий асарнинг мазмуний асосини тўғри аниқлаб олиш, 
яъни бадиий мазмуннинг тизимли бутунлигини тайин этадиган барча 
унсурларга хос жиҳатларни ўзида мужассамлаштирадиган қирраларни 
тайин этиш. Алоҳида таъкидлаш керакки, бадиий асарнинг мазмуний 
асослари кўпгина ҳолларда мазмуннинг субъектив томонида ётади. Бу 
жиҳатни кўзда тутиш, айниқса, мактаб адабий таълими учун муҳимдир. 
Негаки, бу ерда вақт ва кучнинг жуда катта қисми деярли бекорга мавзу 
талқинига сарфланади. Асарнинг мазмуний асосларини тўғри тайин этишда 
улар алоҳида бадиий усул ва воситалардан эмас, балки асарнинг 
бутунлигини таъминловчи умумийроқ бадиий тамойиллар, барча мазмун 
унсурларини уюштирган ташкилий параметрлардан иборат бўлиши 
мумкинлиги ҳисобга олиниши лозим. Кўпинча бадиий асарда кўтарилган 
муаммо, асарнинг пафоси ва ғояси каби жиҳатлар асарнинг мазмуний 
асосларни ташкил этиши мумкин. Бу асосларни тўғри тайин этиш 
интерпретациянинг бенуқсон ва асар моҳиятига мувофиқ бўлишини 
таъминлайди. Таъкидлаш керакки, одатда мазмуний асосларни топиш учун 
махсус изланиш керак бўлмайди, улар асар бир-икки ўқилиши билан ўз-
ўзидан табиий равишда, иррационал-интуитив йўсинда англаб етилади. 
Бундай ҳолатда интерпретаторнинг вазифаси таассуротларни мантиқий 
тартиблаштира билиш ва уларни тушунчавий тилга “ағдариш”, кейин 
чокларни билинтирмаслик учун мазмуний асослар берган йўналишда ўз 
талқинини тўлдириб, кенгайтиришдан иборат бўлади.
Ниҳоят, интерпретациянинг тўғрилигини текшириш учун, учинчидан, 
ушбу асарнинг поэтикаси таҳлилига мурожаат қилиш, унинг услубий 
асосларни топишга диққат қаратиш керак бўлади. Шаклий ва мазмуний 
асосларнинг бир-бирига жуда мувофиқ келиши интерпретацияни 
поэтиканинг тамойил ва усуллари билан аниқлаш имконини беради.
Бадиий асарнинг илмий таҳлилида