Бадиий таҳлил асослари

ҳерменевтика тушунилиши оғир бўлган бирор бадиий асар матнини 
англаш кечими, руҳоний бутунликнинг бетакрор қисмларда ифодаланиш 
йўсинини тушунишдан иборатдир
. 
Ҳерменевтикада бадиий асарга тадқиқий ёндашув устуворлик қилади. 
Таҳлилчи бадиий матннинг қатларидаги бирламчи ғоядан ташқаридаги 
яширин маъноларни, бугунги қарашлар туфайли пайдо бўлган англамларни 
топишга интилади. Бадиий асарга бир қадар эркинроқ ёндаша олади. Унинг 
бадиийлигини таъминлаган тасвирий унсурларнинг ўрнини белгилашнинг 
аҳамияти асарнинг ижтимоий маъносини очишдан муҳимроқ саналади. 
Таҳлил орқали матндан фақат у яратилган давргагина эмас, балки 
текширилаётган кунларга ҳам ярайдиган хулосалар чиқариш имкони юзага 
келади. 
Кейинги йилларда анча кенг тарқалган илмий тўхтамга мувофиқ, 
бадиий асарнинг таҳлили ҳерменевтик ёндашувга таянгандагина илмий 
ҳақиқат юзага чиқиши мумкин. Гарчи, айрим синчилар ҳерменевтикага 
муайян бадиий асарга ёндашув йўсинида сифатида қарасаларда, кўпчилик 
олимлар томонидан “
...талқин назарияси сифатида адабий танқидчилик 
ва адабиётшунослик учун методологик асос қилиб олишга уриниш 
кучли
”дир
1
. Ҳерменевтикага адабий тадқиқотчиликнинг методологик асоси 
тарзида қараш зарурлигини таниқли адабиёттанувчи олим проф. Баҳодир 
Каримов шундай изоҳлайди: “
Герменевтика асосида иш кўрилганда, 
матн моҳияти сохталаштирилиб, қандайдир ўткинчи мафкуравий 
манфаатларга қурбон қилинмайди. Бадиий асарни ҳар ким ўзича, ўз 
дунёқарашига мос, билими ва ҳаётий тажрибаси даражасида 
тушунади, ҳис этади. Асарда йўқ нарса изланмайди, бор нарса 
бекитилмайди
”
2
. Санъат асари таҳлилида ҳерменевтикага илмий-назарий 
асос сифатида таянилганда, эстетик яратиққа ёндашувнинг сон-саноқсиз 
бўлиши мумкинлиги кўзда тутилади. Бунда фикрлар плюрализми тўлиқ 
ҳукмронлик қилади. Бадиий ҳақиқатга бир киши томонидан етиш мумкин 
эмаслиги белгилаб қўйилади. Тушуниш ва таъсирланиш сингари 
тушунтириш ва изоҳлашнинг ҳам сон-саноқсиз вариантлари бўлиши 
мумкинлигига йўл қўйилади. Шунга кўра ҳерменевтикани бадиий асарни 
тушунтиришнинг усули, йўли эмас, балки уни текширишнинг фалсафий-
методологик асоси сифатида қабул қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. 
1
Каримов Б. Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур. –Т.: “Akademnashr”, 2014. 5- бет. 
2
Каримов Б. Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур. –Т.: “Akademnashr”, 2014. 8- бет. 

---

225 
ИЖТИМОИЙ ВА ФОРМАЛ ТАҲЛИЛ МАКТАБЛАРИ 
Инсониятнинг бадиий асарни текшириш тажрибаси тарихида адабий 
яратиқни социологик, яъни ижтимоий талқин этиш ҳам муҳим ўрин тутади. 
Бу усулга кўра бадиий адабиёт тарихий детерменизмга, яъни тўлиғича 
ижтимоий сабаб-оқибатлар муносабатига таянган ҳодиса саналади. 
Социологик ёндашувга кўра, бадиий адабиёт ижтимоий ҳаёт билан 
чамбарчас боғлиқ, ундан ташқарида эмас ва шу боисдан ҳам бадиий асар 
ижтимоий ҳаёт қонунлари асосида ўрганилиши лозим бўлган ҳодисадир. 
Бундай ёндашув адабиёт ва санъатга доир илмларда 
адабий социология 
ёки 
бадиий ижтимоиётчилик
деб ҳам номланади.
Адабий социология бадиий асарни жамият ҳаётини акс эттириш ва 
ундаги муаммоларни ҳал қилишга йўналтирилиши лозим бўлган 
мафкуравий восита, халқнинг ижтимоий турмуш йўсинига мутлақ равишда 
боғлиқ бўлган ҳодиса сифатида тадқиқ этишни кўзда тутади. Бу хил 
ёндашувда кўпинча бадиий адабиётнинг эстетик яратиқ ўлароқ ўзига 
хослиги етарлича ҳисобга олинмай, тўлиғича ижтимоий қараш устуворлик 
қилади. 
Бадиий адабиёт билан жамият ўртасида чамбарчас алоқадорлик 
борлиги санъат тараққиётининг анча олдинги босқичларида маълум бўлган 
ва бадиият намуналарини тадқиқ этишда унинг ижтимоий ҳаётга 
боғлиқлигига алоҳида эътибор қаратиш узоқ даврлардан буён давом этиб 
келади. Ўн тўққизинчи юз йилликдан эътиборан, айниқса, бадиий 
таҳлилнинг тарихий-типологик, тарихий-функционал, маданий-тарихий 
йўналишлари юзага келган вақтдан эътиборан социологик ёндашув анча куч 
олди. Лекин адабиёт ва санъатнинг ижтимоий табиатига алоҳида урғу 
бериш ҳамда уни текширишга соф социологик усулларни татбиқ этиш 
фақат 19 асрнинг ўрталарида, яъни социология ўзига хос фан сифатида 
шакллангандан кейингина пайдо бўлди.
Ипполит Тэннинг позитивистик фалсафага асосланган маданий-
тарихий мактаби санъат асарларига ҳам худди табиий фанларни 
текширгандаги усуллар асосида ёндашиш мумкин ва лозим деган қарашни 
илгари сурди. Бу ҳол социологик мактабнинг юзага келишига илк туртки 
бўлди. 
19 асрнинг иккинчи ярмида марксизмнинг классиклари: К. Маркс 
билан Ф. Энгельс бадиий адабиётга тўлиғича социологик ёндашишнинг 
иқтисодий-сиёсий ва мафкуравий асосларини ишлаб чиқишди. Улар 
адабиётга мафкуранинг таркибий қисми, антогонистик синфлар ўртасидаги 
адоқсиз курашни акс эттирувчи, жамият тараққиётига доир қонуниятлар 
асосида мавжуд ва ушбу қонуниятларга беистисно риоя этгандагина 
ривожланиши мумкин бўлган ижтимоий онг шакли, мафкуравий восита 
тарзида қарашни қарор топдиришди.
Маркс ва Энгельснинг издошлари Ф. Меринг, П. Лафарг, Г. Плеханов 
сингари марксчилар ҳам адабиётнинг ўзига хос ҳодиса эканлигини етарлича 
ҳисобга олмай, унга соф ижтимоий феномен тарзида ёндашдилар. Бу ҳол 

---

226 
бадиий сўзга ижтимоий ҳаётнинг эстетик иловаси, мафкуранинг бадиий 
иллюстрацияси сифатида қарашни шаклантирди.
Адабий социология, айниқса, В. И. Лениннинг қарашларида ўзининг 
авж нуқтасига кўтарилди. В. Ленин томонидан ҳар бир миллий маданиятда 
икки маданият мавжудлиги ҳақида таълимот яратилди. Бунга кўра, адабиёт 
мавжудлигининг ўзи билан синфий характерга эга бўлган ижтимоий-
эстетик ҳодисадир ва унинг қиммати ҳам синфлар ўртасидаги курашларни 
қанчалик акс эттиргани ва қайси ижтимоий табақани қўллаганига қараб 
белгиланиши керак. Адабиёт алоҳида бир одамнинг руҳияти, кайфияти, 
сезим ва ҳиссий ҳолатини тасвирлаши эмас, балки ижтимоий ҳодиса ва 
социал табақанинг ҳолатини акс эттириши ҳамда ижтимоий муаммоларни 
ҳал этишга йўналтирилиши керак деган ленинча қараш қарор топди.
В. Ленин Л. Толстой, Пушкин сингари улкан сўз санъаткорларининг 
битикларини бадиият ўлчовлари билан эмас, балки ижтимоиёт мезонлари 
билан баҳолади, изоҳлади ва тушунтиришга уринди. Бу адибларнинг 
битганларида меҳнаткаш табақа вакилларига эҳтиромли ва аёвли муносабат 
бўлгани учунгина уларнинг асарлари ижтимоий-эстетик қиммат касб 
этибгина қолмай, ҳаётнинг кўзгуси, инқилобий курашларнинг ойнаси 
эканини айтди. Унинг «Партия ташкилоти ва партия адабиёти» мақоласида 
(1905) бадииятга синфий позициядан ёндашиш болшевикларнинг 
мафкуравий доктринаси даражасига кўтарилди. Бундай қараш бадиий 
адабиётни жўнлаштирди, сиёсийлаштирди, унинг эстетик хусусиятлари 
эмас, балки мавзу жиҳати муҳим саналишига олиб келди. Шу қарашларга 
таянилгани учун совет даврида бадиий адабиёт, фақат ижтимоий назар 
билан ўрганилди ва баҳоланди.
Адабиётга социологик ёндашув ижодий метод деб аталмиш омилни 
бадииятнинг ҳал қилувчи ва муҳим ўлчагичига айлантирди. Социалистик 
реализм методи ана шундай ўлчагич ўлароқ дунёга келди. Бу методга кўра, 
мавзуси ва жанридан қатъи назар, ҳар қандай бадиий асар партиявийлик, 
синфийлик, халқчиллик, ҳаққонийлик, ҳаётни тарихий тараққиёт 
истиқболида кўрсатиш каби талабларга жавоб бериши лозим эди. Ана шу 
талабларнинг ақалли бирортасига жавоб беролмай қолган асар коммунистик 
мафкурага ёт ҳисобланилар эди.
Адабий социология ҳамиша бадиий адабиётга ижтимоий ёндашув 
натижаси сифатида пайдо бўлади ва бадиий сўзнинг эстетик жозибасини 
ҳисобга олмаслиги билан ажралиб туради. Тўғри, айтилганидек, аслида 
бадиий асарда ҳам қайсидир даражада, ижтимоий муносабатлар, жамият ва 
турмуш муаммолари акс эттирилади. Зеро, одам ҳамиша ижтимоий 
муносабатлар қуршовида бўлади ва унинг руҳиятига ана шу муносабатлар 
тинимсиз таъсир кўрсатади. Лекин социологик метод адабий асарнинг 
ижтимоий табиатга эгалиги бадиий сўз мавжудлигининг сабаби эмас, балки 
инсон кўнглини англаш, руҳият товланишларини туйиш ва тасвирлашга 
интилишнинг кўплаб объектларидан биттаси эканини тан олмайди. 
Адабий социологиянинг энг яланғоч ва муросасиз жангари кўриниши 
вулгар (сохта, содда, ёввойи, жангари) социологизмдир. Вулгар 

---

227 
социологизм одамга алоҳида қадрият сифатида ёндашмайди, балки унга 
муайян жамият ёхуд ижтимоий қатламнинг бир вакилигина деб қарайди. Бу 
ёндашувга кўра алоҳида шахс жамият деб аталмиш кўпчиликни ташкил 
этувчи бутунликка хизмат қилиши шарт бўлган ишчи кучи саналади. Унда 
шахс оммага, жамиятга қарши қўйилиб, кўпчиликнинг манфаати алоҳида 
шахсникидан устувор саналади. Бу ёндашув жамият манфаати бадиий 
асарнинг юзасида бўлиб, кўзга яққол ташланиб туришини талаб этади.
Ўзининг жангари кўринишларида вулгар, яъни ёввойи социологизм 
ёзувчиларни жамиятнинг бирор табақаси олдида бурчдор қилиб қўяди ва 
жамият талабини бажармаганликлари учун ижодкорларни ҳуқуқий ҳамда 
жисмоний жазолашга қадар етиб боради.
Совет даври адабиёттанув илми асосан социологик ёндашувга 
асосланиб иш кўрарди. Бу ҳол адабиётни бадииятга хос нафосат ва 
нозиклигидан маҳрум этиб, яланғоч ғоялар ифодачисига айлантирарди. 
Бадиий адабиётга айни шундай ёндашув кимларгадир кимларнидир қатағон 
қилиш, жазолаш имкониятини беради. Айни шу хил ёндашув ҳукмрон 
бўлган даврларда улкан сўз усталари қатағон қилинди, бадиий сўзни нафис 
тарзда ишлатишга мойил Миртемир, Рауф Парфи каби ижодкорларнинг 
расмий эътибордан четда қолишларига сабаб бўлди. 
Кўнгил товланишлари меваси бўлмиш адабиётга бундай ижтимоий 
жангарилик билан ёндашув унга мутлақо терс бўлган ўзга қарашни юзага 
келтирмаслиги мумкин эмасди. Шу боис адабиётни ҳеч кимнинг олдида 
бурчли деб ҳисобламайдиган, уни ижодкорнинг кўнгил ҳолатлари 
ифодасигина деб биладиган ва шу боис нафис адабиётда, биринчи навбатда, 
оригинал, ўйноқи ва бежирим шаклга устувор аҳамият берадиган 
формалистик (шаклчилик) оқим юзага келади.
Матнга бундай ёндашув ижод эркинлигига тўла эришилган ёки шу 
қаттиқ орзу қилинган ҳолатларда пайдо бўлади. Лекин бадиий адабиётга 
формал ёндашувни қайсидир шароитда пайдо бўлиб, кейин ўз-ўзидан ўтиб 
кетадиган ҳолат деб қараб бўлмайди. Адабиёт ижтимоийчиликдан безиб, 
ижодкорлар бир хилликдан зерикиб, ўзгаларга ўхшамасликка астойдил 
уринган шароитда бадиий ижодда, адабиёттанув илмида, бадиий таҳлилда 
адабий матнга шакл талаблари асосида ёндашиш пайдо бўлаверади. Бундай 
ёндашув усули шаклга маҳлиёлик бир қадар эскириб, қизиқарлилигини 
йўқотгандан сўнг бир муддат кун тартибидан тушиб туриши мумкин. Шакл 
инжалигига эҳтиёж сезилиши билан формализм яна эътибор қозонаверади. 
Бу ҳол Кунчиқиш ва Кунботиш адабиёти тарихи ҳамда адабиётшунослиги 
тажрибасида кўп бор кузатилган. 
Формализм адабий оқим сифатида Кунботишда 19 аср охири ва 20 аср 
бошларида пайдо бўлди. Унинг намояндалари маъноли шаклнинг жозибали, 
дилни қувонтирадиган, кўзга ташланадиган бўлишига эътибор қаратганлар. 
Кунботишдаги формалистлардан Андре Бретон (1896-1966) «Сюрреализм 
манифести» асарида: “