Бадиий таҳлил асослари

Мен келажакда туш ва ўнг сингари бир-биридан 
тубдан фарқ қиладиган икки ҳолат қўшилиб мутлоқ реалликка, яъни 
сюрреалликка айланиб кетишига ишонаман
”,- деб ёзганди.

---

228 
Кунчиқиш, айниқса, ўзбек ёзма адабиётида бу хилдаги изланишлар 
билан ҳамиша шуғулланиб келинган: тарафайн, мусалсал, муаммо, 
мувашшаҳ, китобат, таърих, чистон, топишмоқ, луғз сингари адабий 
жанрлар айнан шаклий изланишлар туфайли пайдо бўлган. Бу борадаги 
тажрибаларнинг айримлари жуда муваффақиятли чиққан бўлса, баъзилари 
ўта ночор тажриба даражасида қолиб кетаверган. 
Совет 
адабиётшунослигида 
формал 
ёндашувга 
ўта 
салбий 
муносабатида бўлиб келинган. Совет даври ўзбек адабиётшунослигида 
фалсафий ва эстетик маънодаги шакл ҳамда мазмун муносабати орасидаги 
фарққа эътибор қилинмагани учун ҳам, формализм мазмунни тан олмайди, 
уни инкор қилиш ҳисобига шаклга эътиборни кучайтиради деб 
ҳисобланилган. Ҳолбуки, формалистик ёндашувда ҳам маъноли шакл 
(содержательная форма) муҳим ҳисобланган. Ҳамма гап нимани мазмун деб 
ҳисоблашда ва нимага шакл сифатида ёндашишда экани ҳисобга олинган.
Формалистлар учун бадиий асарда инсон кайфиятининг қай йўсинда 
ифодаланганлигини аниқлаш муҳим саналган. Улар кайфиятнинг ўзини, 
унинг берилиш йўсинини мазмун ҳисоблашган. Формалистик йўналишда 
турли шаклий жимжималарга учиб, сўзлар ялтироқлигига маҳлиё бўлиб, 
бадиий мазмун салмоқдорлигини назардан қочириш ҳолларига ҳам йўл 
қўйилган, албатта. Аммо формалистик ёндашувнинг айрим ҳолларда 
тузуккина бадиий намуналар берганлиги ҳам бор гап. Бадиий адабиёт 
моҳиятан ҳар хилликка, ранг-барангликка интилишдир. Формализм ана шу 
йўлдаги изланишларнинг жангарироқ кўринишидир. 
Формализм бир таркибли ҳодиса эмас. Унда жангари бетоқатлик ҳам, 
кутилмаган шаклий-мундарижавий кашфиёт ҳам, дадил бадиий тажриба ҳам 
мавжуд. Дейлик, италиялик футуристлар, айниқса, уларнинг доҳийси 
Филиппо Маринетти (1876-1944) «Футуризмнинг биринчи манифести» 
асарида: «