Бадиий таҳлил асослари

саҳна, парда, кўриниш, декорация, мизансцена, монолог, диалог, луқма, 
ремарка, пролог, эпилог, тугун, ечим
сингари саҳна асарига хос тушунчалар 
тўғрисидаги назарий маълумотлар эсга туширилиши керак. Негаки, шу 
хилдаги назарий маълумотларни пухта эгалламай туриб, драма асарини 
тушуниб ҳам, демакки, таҳлил қилиб ҳам бўлмайди. 
Драматик асарларнинг энг муҳим ўзига хослиги шундаки, пийеса 
бадиий ҳодиса реал воқеликка айлантирилгани сабабли кишининг сезги 
аъзоларига бевосита таъсир этиш қудратига эга бўлган ягона адабий турдир. 
Спектаклга айланган драмада қаҳрамонлар хатти-ҳаракатлари ва характери 
воқелик тарзида, томошачининг кўз олдида бевосита намоён бўлгани учун 
унга кучли таъсир ўтказади. Шу боис драма асарларини таҳлил қилиш 
анчагина 
мураккаб 
юмушдир. 
Кучли 
инсоний 
характерлар, 

---

196 
тўқнашувларидан ўт чақнайдиган ҳаётий зиддиятларнинг асосини топиш, 
пийеса қаҳрамонлари руҳий тўлғоқлари сабабини туйиш орқали кишида 
инсоний позиция ва муайян маънавий қадриятлар тизими шаклланади. 
Ўқиш ва тушуниш учун кишидан маълум даражада ҳаётий ва маданий 
тажриба ҳамда интеллектуал тайёргарлик талаб қиладиган драматик асарлар 
биланёшлар қанча эрта таниша бошласалар, уларнинг маънавияти 
шаклланиши жараёни шунчалик самарали бўлади.
Айрим мутахассислар ғоят мураккаб туйғулар, чигал инсоний 
тақдирлар тасвирланган «Шоҳ Эдип», «Қирол Лир», «Мирзо Улуғбек», 
«Абулфайзхон» сингари асарларни идрок этиш мушкул, улардаги бадиий 
маънони, одамзоднинг улкан дардларини, изтиробларини тушуниш қийин 
эканлигидан келиб чиқиб, ёшларни жиддий саҳна асарлари билан 
таништиришга шошилмаслик керак деб ҳисоблашади. Бу хилдаги 
«меҳрибонлик» одамни ҳам ақлан, ҳам маънан ялқов қилиб қўяди. Агар 
одам ўз вақтида ҳиссий тарбия кўриб, туйғулари пайтида камол 
топдирилмаса, йигирма тўрт ёшида ҳам, қирқ тўрт ёшида ҳам худди тўрт 
ёшидаги каби юксак инсоний туйғулардан, мураккаб руҳий кечинмалардан 
бехабар яшаб ўтавериши мумкин. Фикр қилиш, ҳис этиш, туйиш ҳам бошқа 
ҳар қандай инсоний кўникма ва малакалар сингари имкон қадар ёшликдан 
шакллантирилиши лозим. 
Фикримизни 
«Шоҳ 
Эдип» 
фожиаси 
таҳлили 
мисолида 
равшанлаштиришга уриниб кўрамиз. «Шоҳ Эдип» асари воқеалар 
трагедияси эмас, инсоний характерлар фожиасидир. Муаллиф асарда нима 
бўлди дегандан кўра, қандай бўлди деган саволга жавоб беришга кўпроқ 
эътибор қаратган. Трагедия бошдан-оёқ қисматнинг қудратини, тақдирнинг 
инсон устидан чексиз ҳукмронлигини намойиш этувчи воқеалар тасвири 
асосига қурилган бўлсада, Софоклнинг бемисл маҳорати туфайли асарда 
қатнашган ҳар бир қаҳрамон пийеса давомида ўзининг чинакам қиёфасини 
тўлиқ кўрсата олади.
Жаҳон адабиётида Эдип сингари изтироблар қийноғини тортган, ўзига 
боғлиқ бўлмаган ҳолда гуноҳлар ботқоғига ботган ва шу боис кечирган 
азобларининг кўлами ададсиз даражада баланд бошқа бир қаҳрамонни 
учратиш қийин. Фожиадаги изтироблар силсиласининг даҳшатли томони 
шундаки, асардаги қаҳрамонлар билиб қилган гуноҳлари учун эмас, балки 
қисматлари шундоқлиги боис азобларга гирифтор этилади. Софокл учун 
гуноҳнинг ким томонидан, нима сабабли ва қандай амалга оширилгани 
эмас, балки қилинган гуноҳ ва унинг ажри, гуноҳга гуноҳкорнинг 
муносабати муҳимдир. Драматург инсон ва қисмат муносабатларини 
кўрсатиш жараёнида ҳар бир алоҳида инсоннинг ўз тақдири билан фақат 
ўзигагина хос тарзда, ўз маънавий дунёсига лойиқ йўсинда учрашишини 
ҳаққоний акс эттира билган. Билиб-билмай гуноҳга ботилдими, ундан 
тозаланишга уриниши ёки уринмаслиги асносида ўзига хос йўл тутган ҳар 
бир қаҳрамон шу тарзда ўзининг инсоний сифатларини намоён этади. 
Трагедия марказида турган Эдип – азалдан безовта ва ғамгусор қалб 
соҳиби. У ҳеч қачон шаънига доғ туширадиган иш қилмаган ва шу боис: 

---

197 
«