6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika) Reja

Axloqiy tamoyillar va me’yorlar. 
Umuminsoniy axloq prinsiplari muayyan ijtimoiy 
munosabatlarga muvofiq, moddiy va ma’naviy hayot jarayonida kishilar ijtimoiy 
turmushining, axloqiy munosabatlarining talablarini birmuncha umumlashgan holda aks 
ettiradigan axloqiy ong shakllari sifatida vujudga kelgan qonun-qoidalar hisoblanadi. 
 
Umuminsoniy axloq tamoyillari deb insonning ma’naviy mohiyatiga, burchiga, 
hayotning mazmuniga va kishilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning tabiatiga taalluqli 
bo‘lgan umumiy talablarni aks ettiradigan, insonlar faoliyatining umumiy yo‘nalishini 
ko‘rsatib beradigan va muayyan xulq-atvor normalariga asos bo‘lib xizmat qiladigan 
qonun-qoidalarga aytiladi. Umuminsoniy axloq tamoyillariga quyidagilar kiradi: 
insonparvarlik, o‘zaro yordam, ishonch, hamjihatlik, tinchliksevarlik, vatanparvarlik, 
adolatlilik, odamiylik, qonuniylik va h.k. 
Insonparvarlik tamoyili – odamlarga mehr-muhabbat bilan qarash, ularning haq-
huquqlarini xurmat qilish, baxt-saodati, har tomonlama kamol topishi hamda ijtimoiy 
hayotda inson uchun qulay shart-sharoitla yaratib berish haqida g‘amxo‘rlik qilishni 
ifodalovchi tuyg‘ular, qarashlar majmuidir. 
Insonparvarlik axloqiy tamoyil sifatida kishilarning xulqini bir-biriga xurmat va 
g‘amxo‘rlik, insonning kuch-qudratiga ishonch ruhida tartibga solib boradigan xatti-
harakatlarni bildiradi. 
Insonparvarlik tamoyili o‘zining huquqiy ifodasini «Inson huquqlari umumjahon 
deklaratsiyasi” (1948 yil 10 dekabr), “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi” (1992 
yil 8 dekabr) kabi hujjatlarda topgan. 
“Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”da: “Hamma odamlar o‘z qadr-qimmati 
hamda huquqlarida erkin va teng bo‘lib tug‘iladilar. Ularga aql va vijdon ato qilingan. 
Binobarin bir-birlariga nisbatan birodarlarcha ruhda munosabatda bo‘lishlari kerak” (1-
modda). 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida: “YAshash huquqi har bir insonning uzviy 
huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir”(24-modda). 
O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlatni barpo etishning ma’naviy negizlaridan 
birini insonparvarlik tashkil etadi. “Insonparvarlik – bu o‘zbek xalqi ruxiyatining 
ajralmas fazilatidir. SHafqatsizlik va zo‘ravonlik uning tabiatiga yotdir”, - deb yozgan 
edi I.A.Karimov “O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura” asarida. 
Insonparvarlik o‘zbek xalqining barcha hayot jabhalariga kirib ketgan bo‘lib, uning 
qonun-qoidalari axloqiy huquqiy munosabatlarni qamrab olgan holda ularni tartibga 
solib turuvchi, boshqaruvchi vosita hisoblanadi. 
Hozirgi kunda insonni, uning haq-huquqlarini himoya qilish eng dolzarb 
masalalardandir. Bu ayni vaqtda huquqni muhofaza qiluvchi barcha idoralarning 
faoliyatini tubdan qayta qurishni insoniylashtirishni taqozo etmoqda. Bu ish 2 xil 
yo‘nalishda olib borilishi kerak: 1) Huquqni muhofaza qilish xodimlarining butun 
faoliyatini insoniylashtirish, 2) har bir xodimning faoliyatini insoniylashtirish. 
Insoniylashtirish – insonparvarlikning amaldagi ifodasidir. 

---

Vatanparvarlik tamoyili – «Vatanni sevmoq iymondandir”, - degan edilar 
payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom. Vatanni sevish vatanparvarlikning negizini 
tashkil etadi. I.A.Karimov: «.... Vatanga sodiqlik, vatanparvarlik o‘zining qudratli 
ildizlari bilan o‘z oilasining, avlod-ajdodlarining nomus-origa, chuqur ehtiromiga, 
insonning shaxsiy vijdoniga, burchga va o‘z so‘ziga sodiqlikka borib taqaladi.” «Vatan 
tuyg‘usi: “Vatan xissi - shu Vatanning egasi bo‘lmish xalqni bilishdan, uning qadriga 
etishdan, nimalarga qodir bo‘lganligini tan olishdan, buyukligini e’tirof etishdan 
boshlanadi” deyiladi. Vatan tuyg‘usi – ajdodlarimizning Vatan deya, uning ozodligi va 
mustaqilligi 
yo‘lida 
jon 
fido 
qilganliklarini, 
jabr-sitam, 
zulm-istibdodga 
uchraganliklarini yod etish, mustaqil, ozod va obod Vatanimizga yuksak e’tiqod bilan 
yashash, unga hamisha sadoqatli bo‘lishdir.
Axloq normalari deb bir xildagi ish-amallarga joriy qiladigan umumiy buyruqlar va 
taqiqlar orqali kishilar xatti-harakatini tartibga soluvchi axloq-odob talablarining 
shakliga aytiladi. Axloq normalari ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: 
1) axloqiy munosabatlarning tarkibiy qismi shaklida mavjud bo‘ladi,
2) axloqiy ong shakllarida mavjud bo‘ladi. 
Axloq normalarining birinchi shakli ko‘pchilik kishilarning bir xildagi xatti-harakatlari 
tufayli kelib chiqqan va keyinchalik barcha uchun bajarilishi shart qoidalar tusini olgan 
normalardir. Ikkinchi xil ko‘rinishdagi axloqiy norma inson ongida o‘z aksini topgan 
muayyan qoida sifatida namoyon bo‘ladi (masalan, «o‘ldirma”, “o‘g‘irlama” va h.k.). 
YA’ni buyruq moyillik xususiyati ko‘zga tashlanadi. 
Demak axloq tamoyillari – umumlashgan axloqiy tushunchalar bo‘lsa, axloqiy 
normalar ularni muayyanlashtirishga xizmat qiladi, ya’ni axloqiy tamoyillarga rioya 
qilish uchun qanday axloqiy xislatlar zarurligini, bunda kishi irodasi qay tarzda 
namoyon bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi.
Axloq normalari nafaqat elementar axloqiy ong, balki shu bilan birga, kishilar-ni 
harakatga undovchi motiv hamdir. Ular ma’naviy va amaliy xodisalarning sintezi 
sifatida nima qilish mumkinu, nima mumkin emasligini, u yoki bu sharoitda qanday 
harakat qilish okragu, nimadan o‘zimizning tiyishimiz lozimligini ko‘rsatgan holda 
xulqimizni yo‘lga soladi, ya’ni mumkin va nomumkinlik me’yorini belgilab beradi. 
Tibbiyot xodimlarining kasb axloqiy normalariga quyidagilar kiradi: xushmuo-malalik 
va odoblilik, oddiylik va kamtarlik, halollik va rostgo‘ylik, ochiq ko‘ngillik va 
dangallik, saxiylik va muruvatlilik, o‘zaro hurmat, samimiylik, sipolik va h.k. 
Xushmuomalalik – o‘zga kishilarga bo‘lgan ichki hurmatning tashqi ko‘rinishi. Uning 
10 ta belgisi bor: insof, aql, ilm, oliyjanoblik, ko‘rkam fe’l, yaxshilik, sabr, shukr, 
muloyimlilik.
Xushmuomalalik –ko‘ngildagi ardoqli fikrlarni, eng noyob xis-tuyg‘ularni, eng ezgu 
niyatlarni odamlar bilan baham ko‘rish, osoyishtalik, vazminlik, xotirjamlik bilan ish 
tutish demakdir. 
Odoblilik – yaxshi tarbiy ko‘rganlikning namoyon bo‘lishi, o‘zini tuta bilish, hukm 
chiqarishda shoshilmaslik, kishilarning orqasidan g‘iybat qilmaslik, o‘zgalar fikrini 
tinglay bilish, shirinso‘zlik. 
Halollik – har bir insonning o‘z kuchi bilan mehnat qilishi, shuning evaziga topgan 
mol-mulki, obro‘si, jamiyatda tutgan o‘rni, xulqining to‘g‘riligi. Rostgo‘ylik 
xalollikning bir ko‘rinishi bo‘lib, haqiqatni gapirish, o‘zining ham, o‘zgalarning ham 
qadr-qimmatini to‘g‘ri baholash, yaxshini yaxshi, yomonni yomon deb ochiqchasiga 
aytishdir. 
Hayolilik – bu uyalish, xijolat tortish, o‘zini har xil nojo‘ya xatti-harakatlardan tiya 
olish demakdir. 
“Hayo imondandir. Hayoli, odoli bo‘lmoq har vaqt xayrli ishlarga sabab 
bo‘ladi”(xadislardan). 
“Vafosizda hayo yo‘q, hayosizda vafo yo‘q. Hayosiz inson – imonsizdir, imonsiz esa 
inson emasdir” (Navoiy). 

---

“Insonda doimo turadigan husn va latofat hayo ila iffatdir Hayosiz yuz jonsiz jasad 
kabidir” (Ibn Sino). 
Sabr –qanoat – hayot qiyinchiliklarini chidam bilan engishdir. 
Kamtarlik – kishining o‘zini tabiiy holda, qanday bo‘lsa shundayligicha hamma bilan 
teng tutishdir. 
“Kuchli odamlar hamisha oddiydirlar” (L.Tolstoy). 
“Kamtarlikning etishmasligi, aqlning etishmasligidandir” (A.Pop). 
“Hamma narsada, hatto kamtarlikda ham me’yorni bilish kerak” (A.Frans).