6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika) Reja

Maqsad qanchalik ezgu bo‘lmasin, vositalar ham axloqiy chegarada bo‘lishi 
darkor.
Axloqiy munosabatlar - ijtimoiy munosabatlarning ko‘rinishi sifatida insonlar 
tomonidan axloqiy (axloqsiz) xatti-harakatlarni sodir etish jarayonida vujudga keladi. 
Axloqiy munosabatlarning ob’ektiv va sub’ektiv tomoni mavjud. Sub’ektiv tomoni - bu 
insonning qiziqishlari, hissiyotlari. Ob’ektiv tomoni esa - inson uchun imperativ 
xarakterga ega bo‘lgan normalar, ideallar, urf-odatlar, an’analar va boshqa ijtimoiy 
faktorlar hisoblanadi.
Kishilar axloqiy munosabatga kirishar ekanlar, o‘z zimmalariga muayyan axloqiy 
majburiyatlarni oladilar va muayyan axloqiy huquqlarga ega bo‘ladilar.
Axloqiy ong - o‘z ichiga axloqiy amaliyot va axloqiy munosabatlarga ta’sir 
ko‘rsatuvchi bilimlar, qarashlar, hissiyotlar, norma, prinsiplarni qamrab oladi. SHu 
bilan birga uyat, vijdon azobi, o‘z xatti-harakatidan achinish yoki qoniqish, haqligini 
anglash kabi axloqiy hissiyotlarni uyg‘otuvchi axloqiy o‘z-o‘zini anglash va axloqiy 
o‘z-o‘zini baholashni qamrab oladi.
Axloqiy ong aksikologik xususiyatga ega, chunki har bir hodisaga muayyan axloqiy 
norma, prinsip, an’ana, qadriyat, ideallar nuqtai nazaridan yondashadi.
Axloqiy ong ijtimoiy taraqqiyot jarayonida kishilarning ijtimoiy hayotlari va ijtimoiy 
munosabatlarini boshqarish ehtiyoji tufayli kelib chiqadi.
Axloqiy ong voqelikni in’ikos ettirar ekan, boshqa ijtimoiy ong shakllari singari 
haqiqiy yoki aksincha bo‘lishi mumkin. Uning ham haqiqatligi mezoni ijtimoiy praktika 
hisoblanadi. SHu bilan birga axloqiy ongning o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjud.
1. Axloqiy ong boshqa ijtimoiy ong shakllariga nisbatan kishilarning kundalik 
hayotidagi xulq-atvoriga faolroq ta’sir ko‘rsatadi. Axloqiy qarashlar, prinsiplar, ideallar 
inson faoliyatiga bevosita singib ketgan bo‘lib, xatti-harakatga undovchi motivlar 
hisoblanadi.
2. Fandan farqli ravishda, axloqiy ong insonga kundalik ong, ijtimoiy ruhiyat 
darajasida ta’sir ko‘rsatadi. Faqat yuqori darajada axloqiy ong ilmiy bilim 
xususiyatlariga ega bo‘ladi, axloqiy qarashlar va ideallar nazariy bilimlarga aylanadi.
3. Axloqiy ong, axloqiy bilimlar majburiy xarakterga ega (imperativ xarakterga ega). 
Axloqiy ong ikki ajralmas qismdan iborat: individual axloqiy ong, ijtimoiy axloqiy 
ong, 
Individual axloqiy ong tarkibiga shaxsning his-tuyg‘usi, fikr- mulohazasi kiradi, 
ijtimoiy axloqiy ong tarkibiga jamiyat tomonidan ishlab chiqilib, hayotga tadbiq 
etiladigan axloqiy kodekslar, kategoriyalar, normalar, prinsiplar, g‘oyalar va hokazolar 
kiradi.
Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida jamiyat hayotida muhim o‘rin egallaydi 
va boshqa ijtimoiy ong shakllari bilan uzviy aloqadorlikda rivojlanib boradi. 
Masalan, axloq bilan din aloqadorligi masalasida shuni aytish mumkinki, mohiyatan 
din inson hayotining axloqiyligini taqozo qiladi. SHu bois diniy – shar’iy tamoyillar va 

---

me’yorlar, hadisi sharifdagi o‘gitlar axloq-odob qoidalari bilan chambarchas 
bog‘liq.CHunonchi,inson eng oliy qadriyat sifatida qat’iy muhofaza etiladi. Din insonni 
axloqiylashtirishning vositasi sifatida ish ko‘radi. Demak, diniy taqvo bilan axloqiy 
talabning ildizi bir xil. 
Muayyan jamiyatdagi huquqiy qonun-qoidalar o‘sha mintaqa xalqi tomonidan asrlar 
mobaynida ishlab chiqilgan axloqiy qoidalar, tamoyillar, me’yorlar, shuningdek, 
nisbatan umumiy xususiyatga ega bo‘lgan urf-odatlar zamirida vujudga keladi. Huquqiy 
qonunlar mavjud tuzumga, muayyan shaxs va yosh doirasidagi kishilarga tadbiq etilsa, 
axloqiy qoidalar, hikmatlar, pand-o‘gitlar barcha tuzumlar hamda turli yoshdagi 
kishilarga taalluqli bo‘ladi. 
Axloq bilan san’atning o‘zaro aloqalari ham juda qadimiy. Har bir haqiqiy san’at 
asarida asosiy ziddiyat ezgulik bilan yovuzlikning kurashi in’ikos etadi, insonparvarlik, 
haqiqatgo‘ylik, to‘g‘rilik, adolat, muhabbat, sadoqat singari fazilatlar tarannum etiladi, 
taqdir, o‘lim va o‘lmaslik, hayotning mazmuni, baxtga erishish singari muammolar 
o‘rtaga tashlanadi. Axloqiy ideal muammosi har bir badiiy asarda ilgari suriladi. 
Umuman olganda, axloqsiz badiiy asarning bo‘lishi mumkin emas, barcha san’at 
asarlari uchun axloqiylik umumiy zamin ahamiyatiga ega.
Bundan tashqari san’at axloqshunoslik targ‘ibotchisi, axloqiy tarbiyaning eng qulay 
vositasi sifatida ham namoyon bo‘ladi. CHunonchi, badiiy adabiyotning, kino san’ati, 
tasviriy san’at va teatr san’atining, ayniqsa, bu borada ahamiyati beqiyos. Bu san’at 
turlari yoshlarda axloqiy idealni shakllantirishda katta xizmat qiladi. Axloqning fan 
bilan o‘zaro aloqadorligi masalasi ham muhim.
Ayniqsa, axloqning ijtimoiy fanlar bilan aloqasi o‘ziga xosdir. CHunonchi, ko‘pgina 
ilmiy qarashlar, nazariyalar insonni bevosita yoki bilvosita yuksak axloq egasi, 
donishmand va halol inson bo‘lishga chaqiradi. 
Lekin ayrim nazariyalar ham borki, ularni axloqsiz deb atash o‘rinli. Bunga ko‘plab 
misollar keltirish mumkin. Masalan, mashhur “Maltus nazariyasi”. Ingliz iqtisodiyot 
nazariyotchisi Maltus (1766-1834) ilgari surgan g‘oyaga ko‘ra, aholi geometrik 
progressiyaga, iste’mol mahsulotlari arifmetik progressiyaga muvofiq rivojlanadi. Aholi 
o‘sib borib, er yuzida qashshoqlik, oziq-ovqat etishmovchiligi vujudga keladi. SHu bois 
urushlar olib borish tabiiy hol sifatida o‘zini oqlaydi. Maltus bu o‘rinda urushni targ‘ib 
qilish bilan axloqsizlikning eng yuksak ko‘rinishini namoyon etmoqda. 
Ma’lumki, barcha fanlar, xususan, tabiiy fanlar har biri o‘z sohasida haqiqatning ayon 
bo‘lishiga xizmat qiladi. Axloqning pirovard natijasi esa insonni haqiqatga olib borish, 
uni komil mavjudot qilib tarbiyalashdir. Ana shu nuqtada axloq va fan bilvosita 
munosabatga kirishadi. Ayni paytda ilm-fanda erishilgan olamshumul yutuqlar 
insoniyat jamiyati oldiga yangi-yangi axloqiy vazifalar va muammolarni qo‘yadi. 
CHunonchi, so‘ngi paytlarda fan-texnika taraqqiyotining yuksak darajasi va ekologik 
buhronlarning yuzaga chiqishi sababli ekologik axloqshunoslik singari axloq olamining 
yangi yo‘nalishlari vujudga keldi; noosferadan yoki boshqacha aytganda texnosferadan 
etosferaga – axloqiy muhitga o‘tish zarurati insoniyat jamiyati axloqiy madaniyati 
oldidagi eng dolzarb vazifa sifatida qo‘yilmoqda. SHu bois texnikaviy fanlar 
taraqqiyotining navbatdagi bosqichlari faqat axloq talablariga mos, ta’bir joiz bo‘lsa, 
axloqiy nazorat ostida amalga oshmog‘i lozim.
Axloq mazkur ijtimoiy hodisalar markazida turadi. U nafaqat markaziy ijtimoiy 
hodisa, balki boshqa ijtimoiy hodisalarni harakatlantiruvchi ma’naviy kuch sifatida 
namoyon bo‘ladi. Uni chetlab o‘tishga intilish har qanday mafkurani tanazzulga olib 
boradi, jamiyatni tom ma’nodagi ma’naviyatdan mahrum etadi. SHu nuqtai nazardan 
qaraganda, Birinchi Prezident Islom Karimovning: “Aslini olganda, axloq- 
ma’naviyatning o‘zagi”, degan so‘zlari yuqoridagi fikrlarimiz uchun tabiiy xulosa 
bo‘lib jaranglaydi. Darhaqiqat, axloq ma’naviyat tizimidagi eng ta’sirchan, eng 
baquvvat halqa, usiz odamzot ma’naviyatini tasavvur qilish mumkin emas.