O’ZGARMAS TOK ZANJIRLARI
O’zgarmas tok. Kiymati va yo’nalishi o’zgarmaydigan tok u.t. deyiladi. U.t. I
bilan belgilanadi. U.t. ning musbat yo’nalishi uchun musbat zaryadli zarracha
(ion)larning elektr maydon kulanganligi yo’nalishidagi harakati kabul kilingan.
U.t. ning manbalari sifatida Volьte elementi, Plante elementi (akkumulyator),
elektromaxnik va magnitgidrodinamik (MGD) generatorlar qo’llaniladi. Ularda
kimyoviy, mexaniq yoki issiqlik energiyasi o’zgarmas tok energiyasiga
aylantiriladi. Xozirgi paytda, ayniksa elektrotransportlarda qo’llaniladigan
o’zgarmas tok energiyasining kup qismi turli tipdagi tugrilagichlar vositasida
o’zgaruvchan toklardan xosil kilinadi. U.t. xosil kilish uchun o’zgarma tok
generatorlaridan ham keng foydalaniladi.
Elektr toki. Tashki elektr maydon ta’sirida utkazgichlardagi erkin elektronlar
yoki ionlarning
tartiblangan harakati E.t. deb yuritiladi.
Elektr zanjir. Elektr energiya manbai, elektr istemolchilari va ularni ulovchi
simlardan tuzilgan zanjir E.z. deyiladi. E.z. tarkibida kommutatsion apparat va
elektr ulchash asboblari bulishi ham mumkin (18.1).
Elektr zanjir sxemasi. Elektr zanjirdagi elementlarning uzaro qanday ulanish
ko’rsatilgan grafik tasvir E.z.s. deyiladi (18.1-rasm). Sxemalarda elektr
zanjiridagi har bir element GOSTda kabul kilingan shartli belgi bilan ko’rsatiladi.
TRANSFORMATORLAR
Bir fazali transformator. O’zgaruvchan tok kuchlanishli o’zgartiruvchi statik
elektromagnit apparat T. deyiladi. T. lardan juda kup maksadlarda foydalaniladi.
Xususan elektr energiyasini uzok masofalarga uzatishda va iste’molchilarga
taksimlashda respublika, xatto bir necha mustakil davlat mikyosida umumiy
energetik sistemalar yaratishda T. lar bekiyos katta ahamiyatga ega. 22.1-rasmda
R
0
-
+
v
A
R
H
B.f.t. ning tuzilishi va ishlash prinsipiga doir sxema berilgan. Bunday oddiy
transformator berk po’latga o’ralgan birlamchi ω
1
va ikkilamchi ω
2
chulgamlardan iborat bo’ladi. Bunday transformatorni elektr tarmogiga
ulanadigan chulgami va unga tegishli parametrlar birlamchi, iste’molchilarga
ulanadigan chulgami va unga tegishli parametrlar esa ikkilamchi deb yuritiladi.
Birlamchi chulgamga berilgan o’zgaruvchi U
1
kuchlanishdan I tok va po’lat o’zak
orqali yopuluvchi F magnit okimi xosil buladi. Elektromagnit induktsiya
konuniga muvofik o’zgaruvchan F magnit okimi bilan kesiluvchi birlamchi
chulgamda uzinduktsiya EYuK , ikkilamchi chulgamda esa uzaro
Bir fazali transformator sxemasi
ELEKTR TA’MINOTI VA UNING SISTEMALARI.
Elektr ta’minoti. Xalk xujaligining barcha soxalarini – sanoat, qishloq xujaligi,
transport, shahar xujaligi va boshkalarni elektr energiyasi bilan ta’minlash E.t.
deyiladi. E.t. sistemasiga energiya manbalari, kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi
podstantsiyalar, elektr uzatish va taksimlash liniyalari, elektr tarmoklari va
boshka yordamchi qurilmalar kiradi.
Elektr energiya manbalari. Elektr energiyasini asosan elektr stantsiyalarida
urnatilgan uch fazali sinxron generatorlar ishlab chiqaradi.
Elektr stantsiya. Elektr energiyasini xosil qiladigan agregatlar, uskuna va
apparatlar hamda ular urnatiladigan bino va boshka yordamchi qurilmalardan
iborat inshoot E.s. deyiladi. Elektr manbaiga kura TES, TETS, GES, GAES, AES
va boshka turlarga ajratiladi.
Issiqlik elektro stantsiyasi (IES). Kattik, suyuk yoki gaz xolatdagi organiq
yokilgilarning issiqlik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradigan
stantsiyaga aytiladi. Elektr energiyasining kupchilik qismi IESlarda ishlab
chiqariladi. Generatorlarni aylantiruvchi birlamchi motorlar turiga kura TES lar
bug trubinali, gaz trubinali va dizel elektr stantsiyalariga bulinadi.
Bug trubinali gaz kondensatsion elektrostantsiya (KES) KESning asosiy
energetik agregatlari qatoriga suv yoki bug okimi xosil qiladigan trubalar
batareyasidan iborat kozon qurilmasi bug trubinalar va trubogeneratorlar kiradi.
KESlarda yokilgilarning issiqlik energiyasi kozon sistemasida suvni yuqori
bosimli bugga aylantiradi. Bu bug bosimi ta’sirida Trubina parraklari
generatorlarni harakatga keltiradi va natijada issiqlik energiyasi trubinada
mexaniq energiyaga, generatorda esa elektr energiyasiga aylantiriladi. Trubina
parraklaridan utgan bug sovutgichlar vositasida suvga aylantirilib, nasos orqali
yana isitgichga (kozon sistemasi)ga yuboriladi. KESlarni ishga tushirish
davomiyligi 3-6 soat, foydali ish koeffitsienti η =32…40% buladi.
Gaz trubinali elektr stantsiya. Bunday stantsiyalarda maxsus yokilgining
yonishidan xosil bo’lgan gaz maxsuloti bilan xavo aralashmasi birgalikda
trubinalarni aylantiradi. SHu sababli bunday stantsiyalar GTES deyiladi. Gaz
trubinali agregatlar 25…100 mVT quvvatlarda chiqariladi. Ulardan energo
sistemadagi yuklamaning maksimumida yoki avariya xollarida darxol ishga
tushiriladigan rezerv agregatlar sifatida foydalaniladi.
Dizelь elektr stantsiya. Birlamchi motor sifatida dizel motor ishlatilgan
stantsiyalar DES deyiladi. Statsionar DESlarda quvvati 110-750 mVT bulgan turt
taktli dizel agregatlardan foydalaniladi. Energiya po’ezdlarda quvvati 10
mVTgacha bulgan statsionar tipli DEZ ishlatiladi. Avtomobilь yoki temir yul
platformasiga urnatiladigan Kuchma DES da esa 25-150 kVt li agregatlar
qo’llaniladi. DES kupincha qishloq, urmon xujaligi va kidiruv partiyalarida
asosiy yoki rezerv stantsiya sifatida ishlatiladi, dizel elektrovoz va dizel
elektroxodlarda esa undan asosiy elektr qurilma sifatida foydalaniladi.
Gidroelektr stantsiya (GES). Suv okimi energiyasini elektr energiyaga
aylantiradigan stantsiya GES deyiladi. GES tarkibiga gidrotrubina va
gidrogeneratordan tashkari tugon va boshka gidrotexnik inshootlar ham kiradi.
Suvdan foydalanish sxemasi va suv bosimini xosil kilish usuliga kura GESlar
uzanli, tugonli, derivatsion va gidroakkumlyatsiyalovchi stantsiyalarga bulinadi.
GESlarning ishga tushirish davomiyligi 1-5 minut, foydali ish koeffitsienti η=85-
87% buladi.
Tugonli va uzanli GES. Bunday GESlar tekislikda okadigan sersuv daryolarda
yoki togdan okib tushadigan daryolarda kuriladi. Bu ikki xil GESda ham suvning
bosimini xosil kilish uchun uning satxi tugon vositasida kutariladi. GESlarda
elektr stantsiya binosi tugon inshootining bir qismini tashkil qiladi.
Derivatsiyali GES. Daryo uzanidan ajratib chiqarilgan ma’lum kiyalikdagi
kanal, trubalar yoki tonnelga kurilgan D.GES deyiladi. D.GES asosan uzani katta
kiyalikka ega bulgan daryolarda kuriladi.
Gidroakkumulyatsiyalovchi elektr stantsiya (GAES). GAES ikki rejimda
ishlaydi: 1. Elektr energiyasiga extiyoj kam bulgan davrlarda, masalan, tungi
paytlarda, uning nasos rejimida ishlaydigan agregatlari boshka elektro
stantsiyalardan energiya olib, pastki ombordagi suvni yuqoridagi omborga
chiqaradi, bunda GAES ning generatorlari motor vazifasida, trubinalari esa nasos
bulib ishlaydi, bu vaqtda omborda suv yigiladi (akkumulyatsiyalanadi).
2. elektr energiyasiga extiyoj eng katta bulgan vaqtlarda GAES elektr stantsiya
rejimida ishlaydi va unda ishlab chiqarilgan elektr energiya energiya sistemaga
uzatiladi (generatsiyalash rejimi). Bunday elektr stantsiyalarning foydali ish
koeffitsienti η=70-75% buladi.
Atom elektro stantsiyasi (AES). Atom energiyasini elektr energiyasiga
aylantirib beradigan stantsiya AES deyiladi. AESlarda radiaktiv elementlar
yadrosining atom reaktrida parchalanishi natijasida xosil bulgan elektr
energiyasidan truboagregatlarini harakatga keltiruvchi rux xosil kilinadi.
AESlarning ishga tushirish davomiyligi 3-6 soat, foydali ish koeffitsienti η=35-
38% buladi.
Davlat rayon elektro stantsiyasi (DRES). Energiya manbalari yakinida
kurilgach katta quvvatli KES va GES Lar DRES deyiladi. DRESlar
mamlakatning turli rayonlaridagi elektr iste’molchilarini energiya bilan
ta’minlaydi. SHu sababli ular davlat rayon elektro stantsiyalari deb yuritiladi.
IESlar esa nisbatan kichik quvvatli buladi va elektr iste’molchilariga nisbatan urta
joyga kuriladi. SHu sababli ular maxalliy stantsiyalar qatoriga kiradi.
Elektr tarmoklari.
Elektr tarmoklari. Elektr energiyasini iste’molchilarga uzatadigan va
taksimlaydigan qurilmalar E.t. deyiladi. Xozirgi paytda elektr energiyasining
taxminan 98 foizi Hamdustlik mamlakatlari yagona energik sistemasiga kirgan
turli kuchlanishdagi E.t. orqali uzatiladi va taksimlanadi. E.t.i: ta’minlovchi va
taksimlovchi, o’zgaruvchan va o’zgarmas tok tarmoklariga, 1000 V gacha va
yuqori kuchlanishli, ochiq simli va kabeli, radial va xalkali tarmoklarga ajratish
mumkin. E.t. tarkibiga, elektr uzatish liniyalaridan tashkari, kuchlanish kiymatini
va tok turini o’zgartiruvchi transformator va o’zgartkich podstantsiyalari hamda
taksimlash qurilmalari RU (raspredelitelьnoe ustroystva) kiradi. Hamdustlik
mamlakatlarida 750 KV va 1150 KV li E.t. ni ishga tushirish borasida
tayyorgarlik ishlari olib borilmokda.
Taksimlash qurilmalari (TK). Tok taksimlovchi shinalar sistemasidan hamda
kommutatsion va himoya apparatlaridan iborat qurilma T.k. deyiladi. T.k. ning
turi uzatiladigan elektr energiyaning quvvati va kuchlanishiga hamda uzatish
liniyalari va ularning tarmoklari soniga karab tanlanadi. Kupincha T.k. ma’lum
sxemalarga muvofik komplekt xolda zavod sharoitida ishlab chiqariladi. Bunda
ularning hamma uskuna va apparatlari metall shkaflarga joylangan buladi. Turli
tipdagi ana shunday tayyor T.k. guruxidan ularning talab etilgan sxemasini tuzish
mumkin. Transformator pod (kichik) stantsiyasi. Kuchlanishni o’zgartiruvchi
transformatoralar va elektr energiyasini taksimlovchi qurilmalar birgalikda T.p.
deyiladi.
T.p. elektr energiyasi bilan ta’minlash sistemasining asosiy zvenosi
hisoblanadi.
Taksimlash punkti (TP). Berilgan elektr energiyani kabul kilib olib, uni shu
kuchlanishda iste’molchilarga taksimlaydigan podstantsiya qurilmasi T.p.
deyiladi.
Komplekt transformator podstantsiyalari. 1 MVA gacha quvvatli, 6-10, 04-023
kV kuchlanishli, berk korpuslarga urnatilgan bita yoki ikkita transformator,
kommutatsion va himoya apparatlari bilan jixozlangan (zavod sharoitida
komplektlangan) podstantsiya KTP deyiladi. Sanoat korxonalari va kurilish
ob’ektlarida bunday KTP lardan keng foydalaniladi.
Elektr yuritma. Elektrodvigatel va uning harakatini ish mashinasiga
uzatuvchi mexanizmdan (reduktor yoki uzatma qutisidan) hamda boshqaruvchi
elektr apparatlardan iborat sistema
Do'stlaringiz bilan baham: |