2-ma’ruza. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalari. Reja: 1

---

2-MA’RUZA. 
Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va 
avtomatlashtirish vositalari. 
Reja: 
1. 
Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash vositalari. 
2. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish vositalari. 
 
Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalash o’zbekiston Respublikasi 
fermyerlar va kooperativ xo’jaliklarida qishloq xo’jalik mahsulotlari hajmini 
ko’paytirish va mehnat unumdorligini oshirishning asosiy omilidir (vositasidir). 
Zamonaviy texnika qishloq xo’jalik ishlarining qisqa agrotexnik nmddatda va 
yuqori sifatda minimal ish vaqti hamda kam pul mablag’i sarfida bajarilishiga 
imkon beradi. Mexanizasiya darajasi va samaradorligini oshirishda progressiv 
texnologiya, fan va texnikaning zamonaviy yutuqlariga asoslangan mashinalar 
kompleksi katta ahamiyatga egadir. U har bir xo’jalikda MTPning rasional 
tarkibda bo’lishiga i,mkon beradi va shuning bilan barcha ishlab chiqarish 
jarayonlarni kompleks mexanizasiyalashni va buning bazasida uning yuqori 
samaradorligini ta’minlaydi. 
2. Mashina-traktor parki (MTP). Qishloq xo’jalik mashinalarming qiymati 
keskin oshgan va ularni harid qiljsh murakkab iqtisodiy masala bo’lgan bir paytda 
fermerchilik va ijarachilik nmammosi taraqqiyoti ayniqsa texnikadan samarali 
foydalanish masalasi muhim aharaiyat kasb etadi. SHu munosabat bklan 
Respublikamizning har bar tumanida MTP bo’linmalari barpo etilgan bo’lib, ular 
davlat kafolatlariga asosan dunyoning etaklovchi kompaniyalaridan qishloq 
xo’jalik texnikasini harid qiladilar va xo’jaliklarda shartnoma asosida eng 
murakkab va sermehnat ishlarni bajaradilar. SHunga ko’ra barcha traktorlar, 
aylanma pluglar, g’alla va paxta yig’ish kombaynlari va «Keys» firmasining 
boshqa texnikkalari ushbu strukturaga keltiriladi. 
3. Qishloq xo’jaligida mashinalarning ishlatish shart-sharoitlari. MTA dan 
foydalanish samarasi qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini masshtabi va 
sharoitlariga bog’liq. Bu borada Uzbekiston Respublikasining sug’oriladigan 
dalalari juda katta bo’lmagan o’lchamdagi sug’orish kanallari va daraxtzorlar 
bilan chegaralangan bo’lib, mashinalardan foydalanishda ma’lum qiyinchiliklar 
tug’diradi. 
Mexanizasiya ko’proq samarali bo’lishi uchun MTA o’z o’lchamlari va texnik 
tavsiflari bilan muayyan xo’jalikning ishiatish shart-sharoitlariga mos kelishlari 
kerak. MTA nkrig qishloq xo’jaligida ishlash quyidagi xususiyatlar bilan 
harakterlanadi: 
a) Mashinaning zarur sharoitni (temperatura, namlik va x. k.) yaratish mumkin 
bo’lgan sanoatda ishlashidan farqi shundaki, qishloq xo’jaligida samarali 
ishlashi uchun ulzr doimo atmosfera ta ‘sirida bo ‘ladilar. 
b) Sanoatda ishlov beriladigan material bevosita mashinaga uzatiladi, qishloq 
xo ‘jaligida esa mashina dalada siljib, ishlov beriladigan materialga o ‘z ta 
‘sirini o ‘tkazadi (tuproqga, o ‘simlikka). - 
v) Qishloq xo’jaJik mashinasi jonh miihit bilan o’zaro ta’sirlashadi, u o 
‘simlikka zarar etkazmasligi va nniug o ‘sishiga halaqit bermasligi kerak. 

---

g) Sanoatda ishlarni bajarish amaliyotda kalendar nmddatlarga bog ‘liq bo 
‘Imaydi vaholauki, qishloq xo ‘ jaligida barcha ishlar o ‘ simliklarning o’sish 
fazalariga bog’liq bo’lgan aniq muddatlarda bajarilishi zarur. Bularning 
hammasi ma’lum darajada ishning texnologiyasiui tnshkil qiliuishini hamda 
mashinalar konstruksiyasiga va ulardan foydalanish usullariga bo’ladigau 
talablarni aniqlaydi. 
4. Ishlab chiqarish jarayonlarining turlari. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi 
ayrim operasiyalardan tashkil topuvchi turli xil jarayonlarning bajarilishini ko’zda 
tutadi. 
Texnologik operasiyalar ishlov beriluvchi materiallarning, mahsulotlarning 
yoki muhitning masalan, er haydash, kultivasiya. defolyasiya, paxta tozalash va 
x.k, xususiyatlarni o’zgartirishga yo’naltirilgan ishlab chiqarish jarayonining bir 
qismini o’z ichiga oladi. 
Yordamchi operasiyalar asosiy operasiyalarning bajarilishini 
asosiy engillatishga yaxshilashga yoki ta’minlashga yo’nal — tiriladi, bularga: 
dalani tayyorlash va u yoki bu texnologik operasiyani bajarish, mashinalami ishga 
tayyorlash, shuningdek yuklash-bo’shatish ishlari kiradi. 
Transport operasiyalar odatda texnologik operasiyalar bilan uzviy
bog’langan bo’ladi. U materialni yoki qishloq xo’jalik 
mahsulotlarining holatini o’zgarishsiz eltishga mo’ljallangan. Qishloq xo’jalik 
ishlari, bu texnologik va yordamchi operasiyalarning zarur bo’lsa yana transport 
ishlarining ham yig’indisidan iboratdir. Ketma-ketlikda bajariladigan operasiyalar 
yig’indisi, agar natijada dastlabki predmet (sho’rlangan uchastka) oraliq 
predmetga (sho’ri yuvilgan uchastkaga) yoki (tozalanmagan paxta chanoqlari) 
qishloq xo’jaligining so’nggi mahsulot (paxta, xom-ashyosi)ga aylansa uni ishlab 
chiqarish jarayoni deb ataladi. 
Ishlab chiqarish jarayonlariga quyidagilar kiradi: boronalash, disklash, 
chizellash, molalashlarni o’z ichiga olgan tuproqga ekish oldi ishlov berish; 
tayyorlash, yuklash va eltish (transportirovka) ishlarning o’z ichiga olgan urug 
ekish, gerbisid sochish va o’gltlash; o’simliklarni parvarish qilish quyidagilardan 
iborat: tuproq qatqalog’ini buzish, qator oralariga ishlov berish, oziqlantirish, egat 
ochish, suv qo’yish, qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi kurash; paxta 
xom-ashyosini yiglsh quyidagilarni o’z icliiga oladi: qaytish polosalarini 
tayyorlash, defolyasiya qiiish, ochilgan paxtani terish, yigilgan paxtani eltish, 
to’kklgan paxta va ko’rakni tozalash. 
5. Mashina-traktor agregati (MTA)-bu traktor bilan birikgan qishloq xo’jalik 
mashinasi. Bajaradigan ishlariga ko’ra ular turlicha bo’ladilar: er haydash, ekish, 
sug’orish, zkinlarni parvarishlash, yig’ish, yuklash va eltish (transport) 
agregatlari. 
Harakatdagi agregatiar - bu MTA lar texnologik operasiyalarni harakatlanib 
bajaradilar. Bularga er haydash, ekish, yig’ish va boshqa dala bo’ylab siljib, 
ishlov berish ob’ektiga ta’sir qiladigan agregatlar kiradi. 
Stasionar agregatlar - qishloq xo’jalik ishlarini bir joyda turib bajaradilar, 
Bularga mineral o’g’it va pestisidlarni sochishga tayyorlash qurilma (o’rnatma) 
larni, tozaiash, xillash va x. k. ishlov berish yoki ishlatishga tayyorlash uchun 
raateriaini oldiga keltiriladigan mashinalar kiradi. 

---

Stasionar-ko’chib yuruvchi agregatlar texnologik operasiyalarni bajarishiga 
ko’ra bir uchastkadan boshqa uchastkaga siljitib (yurgizib) o’tkaziladi. Bularga 
yuklagichlar, dala kanof tozalagichlar, ko’sak chuvigichlar va x. k. lar kiradi. 
Oddiy agregat bitta texnologik operasiyani (masalan, er haydash, boronalash va 
x. k.) bajarishiga mo’ljallanadi. U bitta yoki bir nechta bir xil mashinadan 
tuzilgan bo’iishi mumkin. 
Kompleks agregat turli xil qishloq xo’jalik mashinalarni o’ziga birlashtirib bir 
nechta texnologik operatsiyalarni bajarishda foydalaniladi (masalan, chizellash) 
mineral o’g’itlash va boronalash yoki kultivatsiya va go’zani chekankalash 
(chilellash). 
Universal agregat - ozroq qayta rostlash bilan turli xil o’simliklarda (paxta, 
jo’xori, sorgo) yoki ular har xil qator oralariga ega bo’lganda (masalan 60-90 sm. 
li qator oraliqda ekish, kultivasiya qilish) texnologik operasiyalarni bajarishda 
ishlatiladi. 
Universal 
agregatlardan 
foydalanish xo’jaliklarning qishloq 
mashinalarga bo’lgan talabini kamaytirib ularning yuklanish bilai ishlashini 
oshiradi. Bularning barchasi ulardan foydalanish harajatlarini keskin pasaytiradi. 
Kombayn agregat ham shuningdek bir necha texnologik operasiyalarni bir 
vaqtda bir yo’la bajarish uchun foydalaniladi (masalan, o’rish, yanchish, don 
o’simliklarini tozalash yoki ochilgan paxtani tupidan terish, erga to’kilgan paxtani 
terish v tozalash). Bunga kombayn agregati vazifasiga ko’ra turlicha bo’lgan bir 
nechta qishloq xo’jalik mashinalarni va energetik vositalarni bir umumiy shassiga 
konstruktiv birlashtirigan bo’ladi. 
MTPdan foydalanish muhandislik fanining bosh vazifasi qishloq xo’jaligi 
ishlab chiqarishni mexanizmlar bilan bajarishda, har bir mahsulot turining yetish-
tirilishida qo’llaniladigan MTA ning barcha turidan alohida olganda va yaxlit 
MTPdan foydalanganlikda xo’jaliklar turlarini (shirkat, fermer, hissadorlik..), 
sharoitlarini hisobga olgan holda eng yuqori samara beradigan uslublarni ishlab 
chiqish va hayotga tatbiq etishdir. 
Birinchi savolda keltirilgan qishloq xo’jalik texnikkalarining soni va turlarini 
hisobsiz ko’payishi ma’lum darajada mahsulot tannarxining oshishiga olib keladi. 
SHuning uchun ham MTP optimal o’lchamlarini aniqlash umumtexnika fanlariga, 
matematikaga va mutaxassislik fanlariga – qishloq xo’jalik mashinalari tuzilishi 
va nazariyasi, avtomobil va traktorlarning tuzilishi, ulardan foydalanish asoslari, 
qishloq xo’jalik texnikasining texnik holatini qayta tiklashga bag’ishlangan 
mashinalar ishonchliligi va ularni ta’mirlash faniga hamda juda ko’p matematik 
hisoblash usullariga suyanadi. Uning rivojlanishi aynan shu va shu kabi 
fanlarning rivojlanish darajasiga bog’liqdir. 
MTPdan foydalanish ilmiy fan tariqasida bizning mamlakatimizda qishloq 
xo’jaligining barcha sohalari bilan birgalikda rivojlanib kelmoqda. Uning 
rivojlanishini quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: