А. Пирматов, С. Л. Матисмаилов, Қ.Ғ

Q
таъсирида толалар устки тароқ 
орқали олдинга сурилади ва шу вақтнинг ўзида устки тароққа 
санчилади. Ажратувчи механизм 
S
1
, куч таъсирида толаларни устки 
тароқ орқали тортиб олади ва бу куч игнага перпендикуляр йўналган 
бўлади (100-расм, 
б).
)
(
1





Sin
Q
S
толалар тутами устки тароққа 
S
2
куч таъсирида санчилади, бу куч 
игна бўйлаб таъсир қилади; 
)
(
2




QCos
S
бу ерда 
Q


кучнинг йўналиши билан вертикал чизиқ орасидаги 
бурчак; 

устки тароқнинг вертикал чизиққа нисбатан қиялик бурчаги. 
Толалар устки тароққа санчилиб олдинга силжиганда толалар 
тутамчаси игналар ўртасида сиқилади, натижада ишқаланиш кучлари 
ҳосил бўлади, улар икки йўналишда таъсир қилади: ишқаланиш кучи 
Тu
(игналар бўйлаб йўналган ва толаларнинг 
S
2
куч таъсирида 
кўтарилишига тўсқинлик қилади) ва ишқаланиш кучи Т (бу куч 
толаларнинг харакатига тескари йўналади ва 
S
1
куч таъсирида 

---

133 
толаларнинг толалар тутамидан ажралишига тўсқинлик қилади). 
Толалар тутами то тўғрилангунча толаларни устки тароқ игналари 
орасига киргизувчи тенг таъсир қилувчи куч игна бўйлаб (унинг 
асосига) йўналади ва у қуйидагига тенг бўлади: 
fP
QCos
R



)
(


бу ерда 
f
-толалар билан игналар ўртасидаги ишқаланиш 
коэффициенти, 
Р-
толалар тутамчалари игналар сиртига кўрсатадиган 
умумий босим. 
Тенг таъсир қилувчи куч игнанинг ўқига перпендикуляр равишда 
ажратувчи механизм томонга йўналган бўлиб, шу куч таъсирида 
толалар тутами ажралади: 
T
QSin
K



)
(


умумий босим 
Р
толалар тутамчаларининг игналар орасида 
сиқилиш даражасига ва толалар билан игналар ўртасидаги ишқаланиш 
сиртига боғлиқ бўлади. 
Толаларни тортиб олишдаги йиғинди қаршилик кучи куйидагига 
тенг. 
x
t
u
T
T
T
T



бу ерда 
Ти - 
толалар билан игналар орасидаги ишқаланиш кучи; 
Т
t
- игналар ўртасидаги толалар орасидаги ишқаланиш кучи; 
Т
х
- 
холстчадан ажралаѐтган 
толаларнинг 
орқа 
учлари 
орасидаги 
ишқаланиш кучи. 
Толалар тутамини устки тароқ игналарига санчувчи кучнинг тенг 
таъсир қилувчи 
R
куч 
0


бўлганда энг катта қийматга эга бўлади. 
Шунинг учун устки тароқнинг қиялик бурчаги 

ни 
Q
1
ва 
Q
2
кучлар 
нисбатини, қисқичларнинг холатини ва устки тароқнинг толаларга 
санчилиш моментини ҳисобга олиб танлаш зарур. Шу вақтда 
Q
куч 
игна бўйлаб йўналган ва 
S
2
 
куч 
Q
кучга тенг бўлади. 
Толалар тутами тўғрилангандан кейин унинг текисликка нисбатан 
қиялик бурчаги 


бурчагига, тараш бурчаги эса 






0
90
га тенг 

---

134 
бўлади. Шу пайтда толаларни устки тароқдан тортиб олувчи куч 
ортади, толалар тутамини игналарга санчувчи куч