O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Ona-yo'ldosh-bola tizimi.
Bu tizim bola va ona tom onidan, bir nccha kichik tizim chalar 
turkum laridan iborat. Bola va ona tomonidagi bu tizim chalarni yo’ldosh 
birlashtirib turadi, y a’ni ular faoliyati yo'ldosh orqali am alga oshadi. Bu 
tizim chalar rcscptor, regulyator va bajaruvchi a ’zolarga cgadir (60-rasm). Ona 
tomonida:
1. bachadon dcvorida tcrm o-, xcmo- va barorescptorlar ona tom on 
rcseptor m exanizm lariga kiradi.
2. R egulyator mexanizmalarga:
a) O liy nerv tizim i,
b) R etikulyar formasiya,
c) G ipotalam o-endokrin tizim,
d) Y o'ldoshda ishlanadigan gormonlar.
102

---

3. 
ijro etuvchi m exanizmalar: ona organizm i a ’zolari: yurak qon tom ir, 
hazm , siydik, qon yaratuvchi va im m un a ’zolar va h.k.
2. bola tomonidan:
1. rcscptor m exanizmlar:
a) jig a rv e n a si,
b) ichak devori va teri.
2. regulyator m exanizmlar:
a) ncrv tizim i (uchinchi oylardan boshlab faoliyat ko'rsata boshlaydi, 
hom ila qism idan boshlanadi),
b ) cndokrin tizim (3 oydan gipofiz, 6 oydan buyrak usti bczi, yo'ldosh 
gormonlari).
3. ijro etuvchi mexanizm larga: qon tom ir yurak va siydik ajratish tizimi 
kiradi.
Em briogenez davrida ona organizm ida birorta a ’zoning faoliyati 
susayadigan bo'lsa, homiladagi aynan shunday a ’zoning faoliyati oshib kctadi. 
M asalan m e’da osti bczida insulin kam ishlansa, hom ilada insulin ko'proq 
ishlanadi.
O na va bola organizm idagi bunday m cxanizm larni yo'ldosh tom onidan 
bog’lab turilish uch xil yo’lda olib boriladi:
1. 
gum oral yo'l - bu asosiy yo'l bo'lib, ona va bola organizm i qonlari 
orasida doim iy m odda alm ashinuvi bo'lib turadi.
a) Ncrv yo'li, lckin bu yo’l yaxshi taraqqiy etm aydi, chunki ona nervlari 
bolaga, bola nervlari onaga o'tm aydi. Shunga qaram ay yo'ldoshdagi kimyoviy, 
bosim , harorat o'zgarishlari bachadondagi rescptorlar tom onidan qabul 
qilinadi va M N S ga jo'natiladi. 
■
b) Ekstraplasentar - yo'ldoshdan tashqari yo'l, bu yo'l bilan ayrim 
im m unogen bo'lim lar, vitam inlar hom ila pardalari orqali am nion suyuqligiga, 
so'ng hom ila organizm iga o'tishi mumkin. Yoki o'sayotgan hom ila bachadon 
devoridagi rcseptorlarni qitiqlaydi va bu rescptorlar qabul qilgan impulslar 
ona M NS iga boradi. M NS orqali javob im pulsi olinadi.
Endi ona va bola organizm i o'rtasidagi im m un jarayonida ham
yo'ldoshning roli katta. O na va bola organizm i genetik jihatdan bir biriga 
nisbatan yod hisoblanadi, lekin ular o'rtasida im m unologik konflikt kelib 
chiqm aydi. B uning qator sabablari bor.
1. sinsitotrofobiast ishlagan oqsillar ona tom onidan bo'ladigan imm un 
javobni hom ila antigcniga tormozlaydi.
2. X oriogonik gonatropin ona tom on lim fositlarning im m un javoblarini 
ingibisiya qiladi.
3. O na qonidagi lim fositlar va sinsitotrofoblastlardagi fibrinoidlar ham 
manfiy zaryadlangan. Shuning uchun lim fositlar ularga yaqinlashm aydi.
4. O na qoni oqsillari hom ila uchun antigen hisoblanadi, lckin ular 
trofoblastdagi am inokislotalargacha parchalanadi va ulardan o'zlari uchun 
m axsus oqsillarni sintezlay oladi, natijada ona oqsillari antigenlik qobiliyati 
yo'qoladi.
103

---

A na shu om illar hisobiga ona va bola o'rtasida im m unologik 
kclishm ovchilik bo'lm aydi. Lekin shu om illardan birining ctishm asligi 
hom ilaning tushib kctishiga sabab bo'lishi m um kin.
Q anday jin s tu g ’iiadi.
M a’lum ki, lu g ’iladigan jinsning o'g'il yoki qiz bo'lishi, qiz jinsidagi XX, 
crkak jinsidagi XY xrom osom alariga bog’liq. Erkak jinsi paydo bo'lishida Y 
xrom osom a asosiy ro ’l o'ynaydi. Q iz jinsi X xrom osom asi bilan crkak jinsi Y 
xrom osom asi, o'talanish davrida qo'shilsa, crkak jinsining hosil bo'lishi ayon. 
Lekin lo'la qonli crkak jin si hosil bo'lishi uchun qo'shim cha om illar kcrak 
bo'ladi, chunki labial ko'proq ayol jin si yaratilishiga m oyillik yaratgan. X o'sh, 
qo'shim cha om illar nim alardan iborat:
1. 5-6 xaftalarda laraqqiy ctayotgan urug’don ingibin gorm onini 
ishlam asa param czoncfral (M yullcr) nayi aks taraqqiyotiga uchram aydi. Bu 
nay kclajakda bachadon nayi, bachadon, qin cpiteliylarini hosil qiladi.
2. Em briogcnczning 9 xaftalarida jinsiy tasm alar orasida m czenxim adan 
intcrstisial (Lcydig) hujayralari paydo bo'lm asa, tcstcstcron gorm oni 
ishlanm aydi, bu holatda m czoncffal (Volf) nayidan m oyak ortig’i -
cpididim us, urug’ olib chiquvchi naylar laraqqiy ctmaydi.
3. H om iladorlikning ikkinchi yarm ida intcrstisial hujayralam ing yangi 
gcnarsiyasi paydo bo'ladi va yctarli m iqdorda zarur bo'lgan tcstcstcron 
gorm onini ishlaydi. T cstcstcron gorm oni gipotalam usning crkak jinsiga 
tcgishli gorm onlar ishlaydigan (gonadolibcnrinlar) «crkak xususiyatli» 
gipotalam usning diffcrcnsirovkasini yuzaga kcltiradi.
Hom ila davrida shu om illardan biri yctishm asa (yana boshqa om illar ham
bo'lishi m um kin) gcrm afrodit tu g ’ilish mum kin. Ona va bola tizim i 
taraqqiyotida qaltis davrlar ham uchraydi.