1-mavzu: Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari fanining asosiy tushunchalari, fanning maqsadi, vazifalari

qarashlaridan foydalanish 
O’zbek xalqining ta’lim-tarbiya sohasidagi milliy merosi uzoq tarixiy davrni 
o’z ichiga oladi. Ota-bobolarimiz juda qadimdan yosh avlodni hayoli, iymon-
e’tiqodli qilib tarbiyalashga katta e’tibor berganlar. Insoniyat o’zining tarixiy 
taraqqiyoti davrida huquqiy ta’lim-tarbiyaga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun 
ma’rifiy jarayonda ob’ektiv qonuniyatlarni aniqlaydi va shu asosda ta’lim-tarbiya 
mazmunini yaratadi. 
Ta’lim-tarbiya kishilik jamiyati paydo bo’lishi bilan boshlangan va 
rivojlangan. Bola tug’ilishi bilanoq ota-onasining parvarishi orqali atrof-muhit bilan 
tanishadi. Turmush faoliyati boshlanishi bilan ishlab chiqarish tajribasi va 
malakalarini o’zlashtiradi, shu jarayonda unda aqliy va jismoniy kamolot, madaniy, 
axloqiy va estetik qarashlar shakllanadi. SHaxsga ta’lim-tarbiya berishni o’ziga kasb 
qilib olgan kishilar paydo bo’lib, asta-sekin ta’limiy maqsadlar shakllanadi, 
shuningdek, kishilarning ijtimoiy sifatlari aniqlanadi. 
Dastlab ta’lim beruvchilar yoshlarni otda yurishga, kamondan o’q otishga va 
adolatli bo’lishga o’rgatishgan. Ajdodlarimiz o’z Vatanini, xalqini sevish, 
do’stlariga va safdoshlariga sadoqatli bo’lish, or-nomusni qadrlash kabi ijtimoiy 
sifatlarga ega bo’lganlar. 
Ne-ne buyuk mutafakkir ajdodlarimiz yashab o’tgan shonli tariximizning qaysi 
davrini olmaylik, yurtimizda ilmu ma’rifat va ma’naviyatga, yuksak huquqiy ong va 
madaniyatga intilish hech qachon to’xtamaganini, bu buyuk insoniy sifatlar xalqimiz 
dahosining o’lmas timsoli sifatida eng og’ir va murakkab davrlarda ham yaqqol 

---

namoyon bo’lib kelganini ko’rishimiz mumkin. Markaziy Osiyo xalqlari, shu 
jumladan o’zbek xalqi ko’p ming yillik boy huquq va huquqiy madaniyat tarixiga 
ega. Payg’ambarimiz vafotlaridan keyin islom olamida yangi qonun va qoidalarni 
paydo bo’lish jarayonini to’xtadi. Ana shu davrdan boshlab barcha huquqiy 
muammomalar Qur`oni Karimda va Payg’ambar alayhissalom sunnatlarida 
korsatilib berilgan vaqonun qoidalar hal etilib xuquqiy tarbiya beriladigan boldi. 
Islom huquqshunosligi asosan Qur`oni Karim va sunnati nabaviya asosida 
shakllandi va sunnatning negizini tashkil etuvchi hadislarni jamlab kelajak avlodni 
huquqiy tarbiyalash ehtieji vujudga keldi. Dastlabki urinishlar natijasida Zayd ibn 
al-Xasanning «Majma` ul-fiqh», Malik ibn Anasning «al Muvatga» nomli vaAhmad 
ibn Hanbaning «al-Musnad» nomli hadislar toplamlari vujudga keldi. Lekin ushbu 
hadislarning mualliflari mavjud hadislarni saralab toplashni ozlariga vazifa qilib 
qoymasdan, muayan huquqiy tarbiyaga javob beradigan zarur hadislarni toplash 
bilan chegaralangan. keyinchalik bu hadis ilmi bilan shug’ullanadigan olimlar 
tomonidan davom ettirildi.Ulardan butun islom olamida e`tirof etiladigan «Olti 
ishonchli toplam» ( kutub assahih assitta) deb yuritiladigan toplamlar alohida orin 
tutadi. Bular Imom al-Buxoriy va imom Muslimlarning «Jome` as-sahih» (ishonchli 
toplam) an Nasoiy, Abu Dovud, atTermiziy va ibn Mohjalarning «As sunnan» nomli 
hadislar toplamlaridir. Buyuk islom olimi, faqih burhoniddin al-Marg’inoniy Qur`on 
va Hadisni mukammal egallab, fiqh-islom huquqshunosligi borasida benihoya 
chuqur bilimga ega bolgan va huquqiy tarbiya sohasida beqies durdonalar yaratgan. 
U ta`limni dastlab Marg’ilonda, keyinchalik Samarqandga kochib borib, butun islom 
olamida mashhur «Al hidoya» asarini 573 yili (1170) ezgan.Bu asar ovrupo xalqlari 
tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan organilganligidan uning kopgina 
mamlakatlarda hun`un` ilmi rivojiga sezilarli ta`sir korsatganligiga shubha yoq. 
Jumlada «Al hidoya»ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib, N.M.Grodakov 
tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. « 
Al hidoya» bir necha asrlar davomida kop musulmon mamlakatlarida, jumladan, 
markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bolib keldi. 
1917 yilgi tontarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor 
qilinib, shoro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda boldi. 100 Chor 
Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr tontarishgacha 
mustamlakachilik zulmini otkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865 yilgi 
«Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom», 1867 yilgi « Ettisuv 
vaSirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom», 1886 yilgi G` Turkiston 
olkasini boshqarish haqidagi Nizom», Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva 
xonligi ortasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston generalgubernatori tomonidan 
tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini, 
shaxsini ximoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni organish 
oquvchilarda katta qizig’ish uyg’otadi. 
SHarqda taraqqiy etgan ta’lim-tarbiya to’g’risidagi ta’limotlarni o’rganishda 
falsafa, huquqshunoslik, sharqshunoslik, tarix, filologiya, pedagogika sohasida ish 
olib borgan H.Boboev, A.Jo’zjoniy, V.Zohidov, A.Zunnunov, M.Inomova, 
Z.Muqimov, S.Nishonova, A.Saidov, H.Samatova, M.Xayrullaev, O.Eshonov, 

---

SH.O’razaev, K.Hoshimov kabi olimlar alohida o’rin egallaydilar
3
. Ular ta’lim-
tarbiya sohasida huquqiy ta’lim-tarbiyaning, jumladan, huquqshunoslik, 
fiqhshunoslik, hadisshunoslik yo’nalishlarining rivojlanishida juda ko’p ijobiy 
natijalar ro’y berganligini isbotlab berganlar. 
Tadqiqot jarayonida O’zbekiston hududida huquqiy ta’lim tizimining 
shakllanishi va rivojlanishini