Toshkent «noshir» 2017

Investitsiya muassalarining turlari
Investitsiya vositachisi
Investitsiya vositachilari (broker-dilerlar) fond bozorining
professional ishtirokchilari ichida ko‘p sonli va eng tajribali
guruhni tashkil etadi.
Vositachilik yoki topshiriq shartnomasi yoxud mijozning
vositachisi yoki ishonchli vakili sifatida qimmatli qog‘ozlarga
doir bitimlarni tuzish uchun berilgan ishonchnoma asosida
ish olib boruvchi yuridik shaxs brokerdir.
Mijozlarning bitimlar tuzish uchun brokerga berilgan
qimmatli qog‘ozlari va pul mablag‘lari, shuningdek broker
tomonidan shartnomalar asosida mijozlar bilan tuzilgan
bitimlar bo‘yicha olingan qimmatli qog‘ozlar va pul mab-
lag‘lari broker tegishincha Qimmatli qog‘ozlar markaziy
depozitariysida va bankda ochadigan (ochiladigan) alohida
hisobvaraqda (hisobvaraqlarda) turishi kerak.
Broker o‘ziga mijozi tomonidan topshirilgan pul mab-
lag‘laridan, mijozga uning topshiriqlari ko‘rsatib o‘tilgan
pul mablag‘lari hisobidan bajarilishini yoki ular mijozning
talabiga binoan qaytarilishini kafolatlagan holda o‘z man-
faatlarini ko‘zlab foydalanishga, agar bu mijoz bilan tuzil-
gan shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa, haqlidir.
Brokerga pul mablag‘laridan o‘z manfaatlarini ko‘zlab
foydalanish huquqini bergan mijozlarning pul mablag‘lari
brokerga bunday huquqni bermagan mijozlarning pul
mablag‘lari turgan hisobvaraqdan (hisobvaraqlardan) alohida
bo‘lgan hisobvaraqda (hisobvaraqlarda) turishi kerak. Broker
o‘z pul mablag‘larini bu hisobvaraqqa (hisobvaraqlarga)
o‘tkazishga haqli emas, qonun hujjatlarida belgilangan tartib-
da pul mablag‘larini mijozlarga qaytarish va (yoki) mijozlarga
qarz berish hollari bundan mustasno.
Broker har bir mijozning pul mablag‘lari hisobini yuritishi,
qimmatli qog‘ozlarga doir bitimlar va operatsiyalarni faqat
mijozning topshirig‘iga binoan va u bilan tuzilgan shart-
nomaga muvofiq amalga oshirishi, amalga oshirilgan bitimlar
va operatsiyalar to‘g‘risida unga hisobot berib borishi shart.
Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va (yoki) sotish narxini
oshkora e’lon qilish orqali ushbu qimmatli qog‘ozlarni o‘zi
e’lon qilgan narxlarda sotib olish va (yoki) sotish majburiyati
bilan o‘z nomidan hamda o‘z hisobidan qimmatli qog‘ozlarga
doir oldi-sotdi bitimlari tuzuvchi yuridik shaxs dilerdir. Diler
qimmatli qog‘ozlar narxidan tashqari ularga doir oldi-sotdi
shartnomasining boshqa muhim shartlarini: sotib olinadigan
va (yoki) sotiladigan qimmatli qog‘ozlarning eng kam va
eng ko‘p miqdorini, shuningdek e’lon qilingan narxlarning
amalda bo‘lish muddatini oshkora e’lon qilish huquqiga
ega. Ushbu e’londa qimmatli qog‘ozlarga doir oldi-sotdi
shartnomasining boshqa muhim shartlari ko‘rsatilmagan
taqdirda, diler o‘z mijozi taklif qilgan muhim shartlar asosida
shartnoma tuzishi shart. Diler qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi
shartnomasini tuzishdan bo‘yin tovlagan taqdirda, unga
nisbatan shunday shartnoma tuzishga majbur qilish haqida
va (yoki) mijozga yetkazilgan zararlarning o‘rnini qoplash
to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atilishi mumkin.
Yuridik shaxsni
— investitsiya vositachisini tugatish faqat
qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli
davlat organi investitsiya vositachisi o‘z mijozlariga tegishli
bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni qaytarganligini yozma ravishda
tasdiqlaganidan keyin amalga oshirilishi mumkin.
Broker quyidagi majburiyatlarga ega:
— unga berilgan topshiriqni shaxsan o‘zi bajarishi, agar
shartnomada boshqa narsa ko‘zda tugalmagan bo‘lsa yoki

---

102
103
mijozning manfaatlarini himoyalash zarurati bilan bog‘liq
bo‘lgan vaziyatlar tufayli boshqa narsa kelib chiqmasa;
— mijozning talabiga ko‘ra unga topshiriqning bajarilish
jarayoni haqida axborot berish;
— mijozga topshiriqni bajarish borasida amalga oshirilgan
bitimlar bo‘yicha olingan barcha natijalarni zudlik bilan
topshirish;
— topshiriq bajarilganidan keyin darhol mijozga amal
qilish muddati tugallanmagan ishonch qog‘ozini qaytarish
va agar shartnoma shartlari hamda topshiriqning xususiyatiga
ko‘ra talab etilsa, oqlovchi hujjatlar ilova qilingan hisobotni
taqdim etish;
— agar mijozning bitim narxini to‘lashiga ishonch bo‘l-
masa, qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish uchun topshiriq shart-
nomasini tuzmaslik;
— agar mijoz haqiqatan ham ushbu qimmatli qog‘ozlarga
va ularni topshiriq berilgan yildan boshlab 5 ish kuni ichida
investitsiya vositachisi ixtiyoriga topshirishining kafolati bo‘l-
masa, qimmatli qog‘ozlarni sotish uchun topshiriq shart-
nomasini tuzmaslik;
— bitim bajarilganidan keyin yoki topshiriqning amal
qilish muddati tugashi bilan mijozga qimmatli qog‘ozlar
bilan bitimlarning tuzilganligi yoxud tuzilmaganligi va uning
natijalari haqida zudlik bilan xabar qilish; mijoz nomidan
qimmatli qog‘ozlar bilan ketma-ket operatsiyalarni bajarish
uchun yoki mijozning aktivlarini boshqarish haqida mijozdan
ishonch qog‘ozini olish chog‘ida ishonch qog‘ozida kelishilgan
vakolatlar doirasiga qat’iy amal qilish, ishonch qog‘ozida
mijoz va brokerning o‘zaro munosabatlariga taalluqli barcha
shartlar belgilanishi lozim.
Dilerlarning majburiyati quyidagilardan iborat:
— qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlar tuzilgunga qadar
qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish va sotishning qat’iy bosh-
lang‘ich narxlarini ochiqcha e’lon qilish;
— ularga qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish yoki sotish
taklifi ila murojaat qilgan shaxslar bilan qimmatli qog‘oz-
larning oldindan e’lon qilingan narxlari va miqdoriga muvofiq
bitimlar tuzish hamda bunday bitimlarni tuzishdan bo‘yin
tovlamaslik.
Investitsiya brokeri – tashkilotning investitsiya vositachisi
bo‘lgan xodimi; investitsiya vositachisi – yuridik shaxs –
qimmatli qog‘ozlar bozorida brokerlik (va dilerlik) faoliyatini
amalga oshiruvchi investitsiya muassasasi; yakka tartibdagi
investitsiya vositachisi – maxsus shaxodatlashdan o‘tgan,
mahalliy hokimiyat idoralarida qimmatli qog‘ozlarning birja
bozorida yakka tartibdagi brokerlik va dilerlik faoliyatini
yuritishga ruxsat olgan jismoniy shaxs.