Toshkent «noshir» 2017

Ulush munosabatini ifodalovchi qimmatli qog‘ozlar.
Aksiyalarning mohiyati
Aksiya (fransuzcha 
action 
so‘zidan) – o‘z egasining
aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar
tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok
etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning
bir qismiga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish mud-
dati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy
qimmatli qog‘oz.
Aksiya o‘zining faqat unga tegishli sifatlari bilan har xil
turdagi qimmatli qog‘ozlar ichida alohida o‘rin tutadi.
Eng avvalo bu – amal qilish muddati belgilanmagan
qimmatli qog‘oz bo‘lib, u uni chiqargan aksiyadorlik jami-
yati amal qilib turgan yil mobaynida muomalada bo‘lishi
mumkin. Aksiya egasi aksiyadorlik jamiyati tugatilgan
hollarda uning mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish
huquqiga ega.
Aksiyalar bo‘yicha olingan daromad – dividend deb
nomlanadi. Dividend, odatda, aksiyadorlik jamiyatining
foydasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar kompaniya hisobot yili nati-
jalariga ko‘ra katga foydaga ega bo‘lsa, unda katta dividend
to‘lash imkoniyati bo‘ladi va aksincha. Agarda foyda mutlaqo
bo‘lmasa, dividend to‘lanmasligi mumkin. Biroq, umumiy
qoidalardan istesno hollar ham mavjud. Bu, masalan,
imtiyozli aksiyalarga tegishli, ular qo‘yiroqda ko‘rib chiqiladi.
Odatda, kredit quroli bo‘lgan va kredit munosabatlarini
o‘zida aks ettirgan boshqa qimmatli qog‘ozlar turlari (obli-
gatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, vek-
sellar)dan farqli o‘laroq, aksiya mulkiy munosabatlarni
tartibga soluvchi vositadir. Uning egasi kompaniya aksiya-
dorlarining umumiy yig‘ilishida u yoki bu qarorga o‘z ovozini
bergan holda aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok
etish huquqiga ega.
Aksiyada ko‘rsatilgan pul summasi nominal qiymat, deb
nomlanadi. Aksiya sarmoyadorga birinchi marta sotilganidan
keyin bu qiymat aksiyaning fond bozoridagi keyingi harakati
uchun hech qanday jiddiy ahamiyatga ega emas va ulush
sarmoyasi hajmini tavsiflagan holda axborot xususiyatiga ega
bo‘ladi. Ko‘pchilik, ayniqsa aksiyadorlik mulki ustun
turadigan (AQSH) mamlakatlarda aksiyalar ularda nominal
qiymat ko‘rsatilmagan holda chiqariladi. Faqat kompaniya
ustav sarmoyasi muayyan ulush miqdoriga bo‘linganligi
ko‘rsatiladi.
Ayrim iqtisodchilar umuman aksiyaga xaridor qancha
pul to‘lashga tayyor bo‘lsa, uning narxi shuncha, deb hisob-
lashadi. Biroq aksariyat mamlakatlarning aksiyalarida no-
minal qiymat bari bir ko‘rsatiladi.
Aksiyalarga nominal qiymatning belgilanishi fond bozori
endigina rivojlanib borayotgan O‘zbekiston uchun ham o‘z
ahamiyatini saqlab qolgan. Bu, birinchidan, nominal qiymat
qimmatli qog‘oz egasiga aynan ruhiy ta’sir ko‘rsatadi va
unga bu oddiygina mavhum majburiyat emas, balki ma’lum
bir miqdordagi mulkiy unvon, deb hisoblashga asos beradi.
Bundan tashqari, chiqarilgan aksiyalarning nominal qiyma-
tidan aksiyadorlik jamiyatining ustav sarmoyasi vujudga
keladi. Aksiyalarni nominal qiymatisiz chiqarish, shubhasiz,
hisobga olishda qiyinchiliklar tug‘dirgan bo‘lar edi. Va,
nihoyat, aksiyalarni ikkilamchi bozorda sotishda nominal
hamda kurs qiymati o‘rtasidagi ijobiy farq imkoniyatli sar-
moyador uchun kompaniyadagi ishlar ahvoliga nisbatan ayrim
xulosalarni chiqarish imkonini beradi, bu qimmatli qog‘oz-
larni xarid qilish haqida qaror qabul qilishda juda muhimdir.
Turli mamlakatlarda aksiyalarning eng kam (minimal)
nominal qiymatlari turlicha belgilangan. Aksiyaning bozorda
sotiladigan narxi aksiya kursi deb nomlanadi. Bu aksiyalar
bahosining asosiy shaklidir. Ushbu narx aksiyaning real
qiymatini belgilab beradi. Aksiyalar kursi aksiya bo‘yicha

---

12
13
olinadigan dividendga bevosita bog‘liq bo‘lsa, ssuda foizining
me’yoriga nisbatan teskari munosabatda bo‘ladi. Aksiyalar
kursi – bu kapitallashtirilgan dividend bo‘lib, u pul sarmoyasi
summasiga tenglashtiriladi, ushbu kapital bankka qo‘yilgan
yoki qarzga berilgan holda aksiya bo‘yicha olinadigan di-
videndga teng miqdorda daromad keltiradi. Kurs bahosiga,
dividend va qarz me’yoridan tashqari, boshqa omillar ham
ta’sir ko‘rsatadi, bu haqda keyinroq so‘z yuritiladi.