1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

ega.
Virusologiya umumiy va maxsus virusologiyaga bo‘linadi va qilinadigan 
virusologiya tadqiqodlari 
fundamental va prikladnoy
(amaliy) tarmoqlarga 
bo‘linadi. Virusologiyaning fundamental tadqiqodlarini 
predmeti 
bo‘lib virionlar 
arxitekturasi, ularni tarkibi, virus va hujayra orasidagi munosabatlar, irsiy 
axborotni berilish usullari (yo‘llari), elementlarni sintezining molekulyar 
mexanizmi va ularni bir butun bo‘lib birlashishi, viruslarni o‘zgaruvchanligi va 
evolyusiyasining molekulyar mexanizmlarini o‘rganishdir. Virusologiyaning 
prikladnoy (amaliy) tomonlarini 
echish 
tibbiyot, 
veterenariya 
va 
fitopatalogiya problemalari echish bilan bog‘liqdir (60).
 
2.5. Viruslarning ahamiyati 
 
Viruslarni foydali maqsadlarda ishlatish 20 asrdan boshlandi. Quyon 
miksomatozi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusni Avstraliyada quyonlarni tez 
ko‘payishiga qarshi ishlatildi. Hozirgi kunlarda olimlarda kelajakda molekulyar 
genetikaning muvaffaqiyatlaridan foydalanilgan holda sun’iy viruslarga kerakli 
genlarni kiritib, sog‘ hujayralarni shikastlamay faqat kasal hujayralarnigina nobud 
qiladigan yoki davolaydigan viruslarni ishlatish fikrlari mavjud. 

---

 
 
29 
Virus kasalliklarini ahamiyati kattaligini bilgan holda urushdan keyin 
iqtisodiy tanglikka qaramasdan doimo yangi virusologik tashkilotlar ochishga 
mablag‘ ajratildi. Bulardan D.I.Ivanovskiy nomidagi Virusologiya instituti, 
Gamaleya nomidagi Epidemiologiya instituti. Poliomielit va virus ensefalitlari 
instituti, Sankt-Peterburgdagi Gripp instituti, Virus preparatlari ilmiy –tadqiqod 
institutlarini ko‘rsatish mumkin. 
Yildan-yilga virus kasalliklarini soni ortmoqda. Smorodinsevni (1979) 
ko‘rsatishicha virus kasalliklarini soni 500 dan ortib ketgan. Virus kasalliklarini 
tabiatini o‘rganishda Rossiya olimlarini salmoqli xizmatlari bor. Gripp bir necha 
yuz yillardan buyon ma’lum bo‘lsa ham uni qo‘zg‘atuvchisi 1933 yilda Angliya 
olimi K. Smit va Rossiya olimi A.Smorodinsevlar tomonidan ajratib olindi va 
xususiyatlari ta’riflab berildi. 
Viruslar odam, hayvon va o‘simliklarda ko‘plab havfli kasalliklarni 
qo‘zg‘atadi. Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontakt vaqtida, havo-tomchi, jinsiy va 
boshqa yo‘llar bilan o‘tadi. Viruslar boshqa organizmlar (tashuvchilar) orqali 
ham o‘tadi: masalan qutirish virusi itlar va ko‘rshapalaklar orqali o‘tadi. Qator 
virus guruhlari odam uchun patogendir. Ularga DNK–tutuvchi (chechak viruslari, 
uchuq viruslar guruhi, adenoviruslar (nafas olish va ko‘z kasalliklari)), 
papovaviruslar (so‘gal viruslari), gepadnaviruslar (V gepatiti), hamda RNK- 
tutuvchi viruslar (pikornaviruslar, A-gepatiti, poliomielit, ORZ), miksoviruslar 
(gripp, qizamiq, tepki), arboviruslar (ensefalit, sariq bezgak va hokazo) kiradi (1-
jadval). 
1981 yilda aniqlangan “Odam immun tanqisligi virusi” (SPID kasalligi) 
ham virus kasalliklariga kiradi. Viruslar juda tez o‘zgaruvchanlik - yuqori 
mutatsiyalanish xususiyatiga egaligi ular yuqtirgan kasalliklarni davolashni 
mushkullashtiradi (masalan gripp virusi). Kuchsizlantirilgan (attenuirlangan) 
mikroorganizmlarni yoki mo‘‘tadil (bir-biriga yaqin, nopatogen) shtammlardan 
tayyorlangan vaksinalarni odam organizmiga yuborish muvaffaqiyat bilan 
qo‘llanilmoqda.
Viruslarni Erning flora va faunasi vakillari bilan genetik bog‘liligi bor. 
Oxirgi tadqiqodlar bo‘yicha 30% dan ortiq odam genomidagi axborotlar virusga 
o‘xshash elementlar va transpozonlar tomonidan kodlantirilgan. Viruslar 
yordamida genlarni gorizontal o‘tishi ro‘y berishi mumkin, ya’ni genetik 
axborotni ota-onadan o‘g‘il-qizga va h., emas, balki qarindosh bo‘lmagan
osoblar orasida (yoki ikki har xil turga mansub) o‘tishi mumkin. Primatlarning 
genomida retroviruslar tomonidan kiritilgan sinsitin oqsili borligi aniqlandi. 
1955 y.da X.Frenkel-Konrat va R.Uilyams virus RNK si oqsilini ajratadi va 
yana qaytadan resintezlaydi. YUqumlilik xususiyati faqat nuklein kislotaga 
xosligi, oqsil qismi esa kasallangan hujayraga doimo ham o‘tavermasligi 
aniqlandi.
1967 y.da A.Kornberg φX174 bakteriofagini sintez qiladi. Uni kimyoviy 
tarkibi tabiiy fagni kimyoviy tarkibiga mos keladi, ammo yuqumlilik xususiyatiga
ega bo‘lmadi. YAqinda ochilgan ferment chiziqli (lineyniy) DNK strukturasini 
siklik holatga birlashtiradi va unda fag va bakteriyalarga xos xususiyat paydo 

---