Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Sobraldagi (Braziliya) to‘liq Quyosh tutilishi va unda Eynshteyn nazariyasining amaliy 
tekshirilgani haqidagi Krommelin kuzatuvlarining natijasi bayoni tasvirlangan
«The Illiustrated London News»ning 1919 yil 22 noyabr soni sahifasi.
 

---

109 
«
Og„ish effekti hammasidan ham, Quyoshga eng yaqin joylashgan yulduzlar 
nurlari bilan yaqqolroq seziladi. Shu sababli ham kuzatuv olib borish uchun 
eng qulay va yagona fursat bu - Quyoshning to„liq tutilishi jarayonidir. Hatto 
shu holatda ham, Quyosh gardishining chetlaridan ma‟lum yorug„lik miqdori 
chiqib turadi va diskdan ancha olis masofalarga tarqaladi. Yulduzlarni 
kuzatuvchi astronom, yorug„lik nurin ing og„ish ni ko„rish va aniq hisoblash 
uchun eng qulay fursat 29-may ekanligini aytadi. Ushbu kunda Quyosh o„z 
orbitasi bo„ylab harakatlanish jarayonida turli xil zichlikdagi yulduz to„dalari
orqali o„tadi; 29 mayda u yulduzli osmonda eng yaxshi ko„rinadigan juda 
yorqin yulduzlar turkumi o„rtasidan – Giad
1
 to„dasidan o„tadi
».
Kembrij universiteti va Qirollik astronomiya jamiyati hamkorlikda Shimoliy va 
Janubiy yarimsharlarning har ikkisidan ham kuzatishni amalga oshirish birvarakayiga 
maqsadida ikkita ilmiy ekspeditsiya tashkillashdi. Ulardan biri ekvatorni kesib o„tib 
janubga – Braziliyaning Sobral shahri yaqiniga yo„l olgan bo„lsa, ikkinchisi esa 
shimolga – Gvineya qo„ltig„idagi Prinsipi oroliga tomon safar qildi.
Shimoliy ekspeditsiya noqulay ob-havo sharoiti tufayli barbod bo„lishiga oz 
qoldi. Tutilish yuz beradigan kuni qalin bulutlar osmonni butunlay qoplab oldi va erta 
tongdanoq yomg„ir sharros quya boshladi. Kunduzi soat 13
30
lar chamasida 
Quyoshning ilk nurlari ko„rinish bergan bo„lsa hamki, baribir osmondagi bulutlar 
ko„pik singari butun samoni egallab, nisbiylik nazariyasini tekshirilishi lozim bo„lgan 
sahnani to„sib turaverdi. Oy diski Quyoshni to„sib qo„yishni boshlashi hamonoq Artur 
Eddington g„oyat hayajon bilan shosha-pisha osmonni fotosuratga ola boshladi. 
Uning harakatlarida jazava va asabiylashish kuzatilardi. Chunki uzoq kutilgan noyob 
fizik hodisani fotoplyonkaga muhrlab olish uchun uning ixtiyorida atiga besh 
daqiqacha vaqt bo„lib, shu besh daqiqani ham osmondagi bulutlar undan qizg„anardi. 
Bulutlar Quyoshni to„sib qo„yaverdi. Eddington olib ulgurgan 16 dona fotosuratdan 
atiga ikkitasidagina Giad yulduz to„dasi ko„rinish bergan. Olim sabrsizlik bilan hisob-
kitoblarga kirishdi.
Sobralda-chi? U yoqda nima yuz bergan edi? Braziliya ekspeditsiyasi rahbari Endryu 
Krommelin hikoya qilganidek, Janubiy yarimsharda ham ob-havo olimlarni 
asabiylashishga majbur qilgan: Lekin ularning baxtiga «
Aynan
Quyosh tutilishi 
arafasida osmon musaffolashib, bulutlar tarqab ketdi. Tutilish davom etgan 4-5 
daqiqa mobaynida, osmonning Quyosh joylashgan qismida voqe‟likni to„suvchi hech 
narsa bo„lmadi
».
Eddingtonning tahlillari nisbiylik nazariyasi tarafdorlarining xulosalarini tasdiqladi: u 
Giad yulduz to„dasidagi yulduzlarning bir yil avval yozda Angliyada olingan, lekin 
1
Buzoq yulduz turkimi o„rtasidagi yulduz to„dasi – 
tarjimon izohi
.

---

110 
hali ularning nurlariga og„ish ta‟sir qilmagan paytdagi fotosuratlari bilan, Quyosh 
tutilishi paytida olingan fotosuratlarini qiyosan tekshirdi. Astronom tantanavor tasdiq 
bayon qildi: 29 mayda yulduz nurining og„ish burchagi 1.7 sekundni tashkil qildi! 
