Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Quyosh 
Yer 
Haqiqiy joylashuvi 
Ko‘rinadigan joylashuvi 
1-rasm 
1° 
2° 
2° 
1° 
1° 
2° 
2° 
1° 
2-rasm 
Quyosh o‘ziga yaqin masofalardan o‘tayotgan yorug‘lik nurlarini o‘z trayektoriyasidan 
og‘ishga majbir qiladi va shu sababli bizga ayrim yulduzlarning samodagi joylashuvi 
koinotdagi haqiqiy o‘rnidan farqli ravishda, biroz «siljigan» holatda ko‘rinadi (1-rasm). 
Yorug‘lik nurining og‘ish burchagini, koinotning yulduzli qismining Quyosh tutilishidan 
avval va Quyosh tutilgan vaqtda olingan fotosuratlarini o‘zaro qiyoslash orqali osongina 
hisoblash mumkin (2-rasm). 2-rasmdagi har bir ko‘rsatkichlarning boshlanish 
(yumaloqlangan joy) va oxiri (o‘tkir uchi) mos ravishda, yulduzning haqiqiy joylshuvi va 
bizga ko‘rinadigan joylashuvini ifodalaydi.
 

---

111 
Bu hodisotni ba‟zi inglizlar, buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton bilan, olmon olimi 
Albert Eynshteyn o„rtasidagi ilmiy bahsning davomi sifatida qabul qildilar. Shunisi 
qiziqki, Eynshteynni Germaniyaning o„zida nemis deb hisoblashmas edi. Britaniya 
Qirollik jamiyati hamda Qirollik Astronomiya jamiyatlarining 1919 yilning 6-
noyabrida Londonda bo„lib o„tgan qo„shma yig„inida, Eddington fotosuratlarining 
tahlilidan umumiy nisbiylik nazariyasi doirasida ilgari surilgan g„oyalarning haqiqat 
ekanligini tasdiqlani bayon qilindi.
Agar bu boradagi birinchi ilmiy ekspeditsiya, ya'ni, Freyndlix missiyasi tarixan 
va ilmiy jihatdan nomuvofiq sharoitlarga to„g„ri kelib qolgan bo„lsa, ikkinchi 
ekspeditsiya, ya'ni, Eddington va Kromellin tekshirishlari nishonga aniq urgan edi. 
Olamshumul ahamiyat kasb etgan mazkur ilmiy yangilik, o„sha zamonning deyarli 
barcha nashrlarining peshsahifalarini egallagan edi. Ularda: «Eynshteyn nazariyasi 
g„oliblikni tantana qilmoqda» (New York Times); «Ilm-fanda inqilob!», «Nyuton 
g„oyalari to„ntarildi» (Times); «Jahon tarixida yangi olamshumul shaxs: Albert 
Eynshteyn» (Berliner Illustrirte) kabi sarlavhalarni uchratish mumkin edi. Olim 
haqiqiy mashhurlik cho„qqisini zabt etdi.
Nazariyaning tasdiqlanishi nafaqat jurnalist va quruq maddohlarni, balki 
zamonaning boshqa yirik olimlarni ham o„ziga jalb etdi. Albatta, uning asosiy 
tenglamasini boshqa fanlar uchun ham tadbiq etish mumkin edi. Lekin koinot 
nisbiylik tamoyili uchun eng mos tabiiy muhit bo„lib tuyulardi. Va agar elektronlar va 
yadrolar harakatida ushbu tamoyilni ilg„ashning imkoni qiyin bo„lsa, lekin yulduzlar 
va galaktikalar maskani bo„lmish koinot o„lchamlarida u o„zining butun bor latofatini 
ko„z-ko„z qilayotgan edi. Postnyuton mexanikaning birinchi qonuni oldidagi barcha 
eshilkar lang ochildi! 
Gilbert bilan olib borilgan ilmiy pyga musobaqasi paytida Eynshteyn tezkorlik bilan 
amaliy tasdiqlarga yetishish maqsadida o„z tenglamasini uchta xususiy holat bilan 
to„ldirdi. Ular: Merkuriy orbitasining anomalaiyalarini hisob-kitobi; yorug„lik 
nurining og„ishi, hamda, qizilga tomon siljish (bu haqida quyiroqda batafsil 
to„xtalamiz) hodisalari edi. Bu effetktlardan ikkinchi va uchinchilari, og„irlik 
kuchining ta‟siri tufayli yuzaga kelgan edi. Biroq, vaqt kam bo„lgani sababli 
Eynshteyn bular borasida taxminiy-taqribiy yaqinlashuv asosidagi xulosalar bilan 
cheklangan edi. 
Bu orada uning nazariyasi istisnosiz ravishda faqat fiziklar orasida qiziqish 
uyg„ota boshladi. Dastlabki aniq o„lchovlarni astronom Karl Shvartsshild (1873-
1916) tomonidan olindi. Shvartsshild tug„ma astronom bo„lgan. Uning qo„shaloq 
yulduzlar orbitasi haqidagi ilk maqolasi, hali o„quvchilik yillaridayoq, aniqrog„i, 16-

---

112 
yoshga kirgan paytida nashrdan chiqqan edi. Yangi 1915 yil kirishiga uch kun 
qolganda u Eynshteynga xat yozib, Merkuriy orbitasidagi anomaliyalar haqidagi o„z 
qarashlarini va hisob-kitoblarini bayon qilgan edi: «
Ko„rib turganingizdek, urush 
olovi hozircha meni chetlab o„tmoqda va Sizning ilmiy g„oyalaringiz nafasidan 
bahramand bo„lishim imkonini bemrmoqda
».
Shvartsshild, 
izolyatsiyalangan 
nuqtaviy 
yulduz 
uchun 
Eynshteyn 
tenglamalarining aniq yechimini topishga muvaffaq bo„ldi. U qaralayotgan osmon 
jismini, sferik simmetrik shakldagi zaryadlanmagan va qo„zg„almas jism tarzida 
soddalashtirib qabul qildi. Shvartsshild metrikasi orqali sferik osmon jismining 
tashqarisidagi zamon-makon egrilanishini hamda, iozlyatsiyalangan, aylanmaydigan, 
zaryadlanmagan massaning gravitatsiya maydonini yetarlicha katta aniqlikda 
tasvirlash mumkin. U, yulduzga yaqinlashib borgan sari, ya'ni, yulduz gravitatsiya 
maydoni zichligining ortib borishi yo„nalishida vaqtning o„tishi ham sekinlashuvi 
hodisasiga o„z diqqatini jalb etdi. Bu fenomenning yaqqol isboti asifatida, yulduz 
chuqaradigan yorug„lik nurining qizilga tomon siljishi hodisasi keltirilishi mumkin. 
Yorug„likni tadqiq qilish jarayonida shu narsa ma‟lum bo„ldiki, elektronlar 
turli to„lqin uzunliklaridagi elektromagnit nurlanishlar hosil qilar ekan. Xuddi Quyosh 
nuri alohida-alohida rangli nurlarga taqsimlangani singari, boshqa istalgan 
nurlanishni ham tegishli uskunalar yordamida tashkiliy tarkibiy qismlarga ajratish va 
tahlil qilish mumkin. Atom spektral tahlili, yulduzlarning nurlanish spektri asosida, 
uning elementar va molekulyar tuzilishini anqilash imkonini beradi.
Shvatsshild hisoblashlari shuni ko„rsatdiki, istalgan moddaning atomlari 
uchun vaqtning o„tishi, Yerdagiga qaraganda yulduz sirtida sikinroq kechar ekan 
(Yerdagi kuzatuvchiga nisbatan). Shu sababli ham ularning vaqt shkalalari o„zaro 
muvofiq kelmaydi (1-rasm).
Ushbu tafovut esa, bizning yulduzlar nurini ko„rishimizga ham ta‟sir qiladi. 
Garchi, aynan bir xil harorat sharoitida Yer va yulduz sistemalarining har birida 
aynan bir xil spektrli bir xil atomlar hosil bo„lsa hamki, astronomlarning aniqlashicha, 
yulduzlarning yorug„lik nurlanishi nisbatan kattaroq to„lqin uzunligiga yoki, davr (
T
) 
ga ega bo„lar ekan (2-rasm). 
Davr bu – chastotaga teskari bo„lgan birlikdir (
). 
T
ning o„sib borishi 
bilan, kimyoviy elementlarning spektral chiziqlari uzunroq to„lqinli tomonga (qizilga) 
siljib boradi. Yulduzlar massalarining ta‟siridagi koinotda ushbu siljish gravitatsion 
deb ataladi va u gravitatsiya maydoni zichligining ortib borishi yo„nalishida 
kattalashib boradi. Yulduzning zichligi va massasi qanchalik katta bo„lsa, undagi 
qizilga siljish shunchalik aniq va ochiq-ravshan sezila boshlaydi, hamda bunday 
yulduz atrofidagi fazoda vaqtning o„tishi ham shunchalik sekinlashadi. Mulohazani 
davom ettirsak, muayyan kritik zichlikka erishgan yulduz atrofida vaqtning o„tishi 

---

113 
deyarli to„xtab, qizilga siljish ham butun spektrni egallagan tarzda keskin kuchayishi 
lozim.
Shvartsshild ushbu xususiy holatni, real voqe‟lik bilan hech bir umumiylikka 
ega bo„lmagan shunchaki matematik illyuziya deb hisoblagan edi. O„zi bilmagan 
holda Shvartsild, keyinchalik butun dunyo fiziklarini va havaskor astronomlarni, shun 
ingdek, oddiy xalq orasidagi barcha ilmiy fantastika ixlosmandlarining katta 
qiziqishlariga sabab bo„lgan fizik hodisa – qora tuynuklar haqida yozgan edi. Bu 
ilmiy atamani Shvartsilddan ancha keyinroq, anoqrog„i, Goddard Institutining 
NASAda bo„lib o„tgan 1967 yildagi kuzgi konferensiyasida Jon Uiler fanga taklif 
qilgan edi.
1s 2s 3s 4s 5s