Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

1-rasm 
2-rasm 

---

47 
Illyuminatorlardan biri orqali Galley ham hashoratning uchish balandligini 
ko„rib turadi va uning koordinatlarini, Dominikning 
y′m
koordinatlari bilan o„zaro 
mos keluvchi 
ym 
koordanat orqali belgilaydi. Biroq, pashshaning gorizontal 
vaziyatining ustoz va shogird tomonidan olingan koordinatalari o„zaro farqlanadi: 
x′m 
va
xm 
o„zaro mos kelmaydi. Pashshaning tryum bo„ylab harakatiga, Galiley 
kemaning tezligi 
u
ni ham qoshib qo„yadi.
Biz shu o„rinda to„xtab, ustoz va shogirdning kuzatuvlarini o„zaro 
bog„lovchi biror-bir uslub bormi? – deb so„rashimiz mumkin. Galiley 
almashtirishlari deb nomlanadigan quyidagi tenglamalar biz uchun yuqoridagi 
savolga ijobiy javob beradi: 
Bu tenglamalar yordamida Galiley, Dominik tomonidan berilgan har qanday 
raqamlarni, u hoh pashshaning uchish traektoriyasi, yoki, boshqa bir obyektning 
harakat koordinatlari bo„lsin, o„z sanoq tizimiga o„girib ola oladi.
Shogirdda ham, Galileyning kuzatuvlari natijalarini o„zining sanoq tizimiga 
o„girish uslubi bor: 
Usullar orasidagi farq shundaki, Dominik kema bosib o„tgan gorizontal yo„l 
masofasini qo„shishi emas, balki, ayrib tashlashi kerak. Agar tryumda joylashib 
olgan shogird Dominikka Galileygacha bo„lgan masofani doimiy yetkazib turilsa, u 
o„z ustozining o„zidan doimiy tezlik 
u
bilan uzoqlashib borayotganligi haqida 
xulosaga keladi. Lekin u orqa o„girib illyuminatorga qarasa, Galiley qirg„oqda 
qo„zg„almay turganini va aksincha, uning o„zi harakatlanayotganligini fahmlaydi. 
O„z navbatida bu xulosa ham o„rinsiz bo„ladi chunki, Galileyni mutlaqo harakatsiz 
deb bo„lmaydi: u Quyosh atrofida soatiga 30 km tezlik bilan aylanib 
harakatlanayotgan va o„zi o„qi atrofida 1500 
dan ortiqroq tezlik bilan 
aylanayotgan sayyoraning sirtida turibdi. Demak, tinch (qo„zg„almas) holatda 
turgan obyekt Quyosh bo„lar ekanda? Bu ham bo„lmagan gap. Quyosh – Somon 
Yo„li markazi atrofida aylanadigan yulduz. Bizning galaktikamizchi?.. Shu tarzda 
tarektoriyalar kalavasini yechib borish orqali, bir tizimdan ikkinchisiga cheksiz 
ravishda sakrab o„tib borish mumkin.
Agar avtomobilning bosib o„tgan yo„lini hosblamoqchi bo„lsak, unda bizga 
mashinaning o„z tezligidan tashqari, Yerning, Quyoshning va Somon Yo„lining 
tezligini ham e‟tiborga olishimiz zarur bo„lardi. Buning uchun esa biz bus-butun 
sahifalarni bekorchi hisob-kitoblar bilan to„ldirib chiqqan bo„lardik. Shu sababli, bu 
borada amaliy jihatdan eng qulay yechim, avvaliga muayyan sanoq tizimini tanlab 
[1] 
[2] 

---

48 
olib, keyin esa, harakatni mazkur sanoq tizimiga 
nisbatan
aniqlash maqsadga 
muvofiqdir. Geliosentrizm va geosentrizm borasidagi bahslar, amalda nima aslida 
nimaning atrofida aylanishi, ya'ni, Yer Quyoshning atrofidami, yoki Quyosh 
Yerning atrofidami – bu haqida emas. Bu nuqatai nazarlarning har ikkisi ham, 
amalda mavjud bo„lish uchun teng huquqqa ega va ulardan birini ikkinchisidan 
afzal bilish noo„rindir. Vaholanki, harakat traektoriyasining soddaligiga ko„ra, 
geliosentrik (Yerning Quyosh atrofida aylanishi) harakat shubhasiz ustunroq 
ko„rinadi. Yer Quyosh atrofida aylanib, ellipslar chizadi. Quyosh esa galaktikamiz 
markazi atrofida aylanish yo„nalishida murakkab spirallar chizadi. Pashshalar, 
yo„ldoshlar va kemalar, vaqt o„tishi bilan bizning egallagan o„rnimizga nisbatan o„z 
vaziyatini o„zgartiradi va obyektlarning bunday raqsi turlicha bo„lishi mumkin. 
Lekin bu manzaralarning barchasi to„g„ri va hech bir ichki ziddiyatlarsiz boshqasi 
bilan o„zaro bog„liqlikka ega bo„lishi mumkin. 
Galiley taklif qilgan, kema tryumida bajariladigan tajriba tezlanishni 
nazarda tutadi. Tomayotgan tomchilar, uchayotgan hashoratlar va sakrayotgan 
odamlar, dinamika qonunlarining muqobil ifodasini ixtiro etgan olim – Nyuton 
formulalariga binoan harakatlanishadi. Uning tenglamalari tezlanishni, ya'ni, 
tezlikning o„zgarishini ham nazarda tutadi; bu hisoblashlar esa kemaning doimiy 
tezligiga nisbatan so„qirdir (ya'ni, tezlikning doimiyligini inobatga olmaydi 
– 
tarjimon izohi
).