Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

So‘qir qonun. 
Agar harakat faqat bir yo„nalishda sodir bo„lsa, biz Nyutonning ikkinchi qonunidan 
foydalanishimiz mumkin: 
, agar 
m
– o„zgarmas (konstanta) bo„lsa, unda: 
Har ikkala sanoq tizimlari uchun formula bir xil ko„rinish kasb etadi: 
G
tizimi uchun:
Agar, kema tryumiga biriktirilgan sanoq tizimi uchun Galiley tenglamalari orqali 
almashtirishlarni bajarsak, unda, baliqchalar va pshshalarning harakat tezligining 
o„zgarishiga ta‟sir qiluvchi kuchning qirg„oqdan turib o„lchangan istalgan qiymati 
quyidagi tarzda ifodalanadi:
. 
Ko„rib turganimizdek, Galiley ham Dominik ham, o„z vaziyatidan kelib chiqib, 
aynan bitta formulani qo„llamoqda. Shu tarzda, Galileyning almashtirishlari dinamika 
tenglamalariga taaluqli emas.

---

49 
Unda harakatlanayotgan kim o„zi? Galileymi yoki 
Dominikmi? Nyuton tenglamalari sanoq tizimiga 
bog„liq emas, Galileyning nisbiylik tamoyili aynan 
shundadir. Mexanik tajribalar biz uchun, tinch 
holatda turibmizmi yoki, o„zgarmas tezlik bilan 
harakatlanayapmizmi? degan savollarga javob bera 
olmaydi. Mumtoz dinamika faqat nisbiy harakatni 
baholash imkonini beradi, lekin mutlaq harakatni 
emas.
Nyuton tojini bezab turgan qimmatbaho toshlardan yana biri 
bo„lmish butun olam tortishish qonuni ham jismlar orasidagi 
masofadan, ya'ni, inersial sanoq tizimlari orasidagi koordinatalarning 
o„zgarishiga bog„liq bo„lmagan yana bir nisbiy kattalikka bog„liqdir.
XIX asr ilm-fani elektr sohasi va‟da qilayotgan porloq istiqbol umididan g„oyat 
masrur bo„lib, lekin tez orada nazariyot sohasidagi o„ng„aysizliklar sababli turli 
boshog„riqlarga giriftor bo„lib qoldi (ulardan ayrimlarini avvalgi bobda ko„rib 
o„tgan edik). Tezlikka nisbatan bog„liqlik namoyon etayotgan elektromagnit o„zaro 
ta‟sir hodisalari, shu choqqacha oddiy ko„rinib kelgan markaziy va oniy kuchlar 
sxemalarini murakkablashtirib va ta‟sir hamda aks ta‟sir haqidagi Nyuton qonunini 
barbod qilibgina qolmasdan, balki ikki yuz yilcha muqaddam Galiley tomonidan 
ilgari surilgan nisbiylik tamoyilining nufuzini ham katta shubha ostiga qo„ymoqda 
edi.
Maksvell 
qonunlari 
Nyuton 
qonunlariga 
o„xshamasdi: 
Galiley 
almashtirishlarida ular o„zgarib ketardi. Istalgan sanoq tizimida, kuchni massa va 
tezlanishning o„zaro ko„paytmasi tarzida ifodalash mumkin va bunda 
koordinatalarning o„zgarganligi tufayli yangi tushunchalar kiritishga hojat 
bo„lmaydi. Lekin, Maksvell tenglamalari, ta‟bir joiz bo„lsa, doktor Jekil va mister 
Xaydning 
o„zaro almashinishi
1
bilan 
taqqosalasa 
bo„ladigan 
darajada 
almashinishlarga uchramoqda edi. Qo„zg„almas sanoq tizimida ular lo„nda va 
jozibador ko„rinardi, lekin, [2] formula yordamida harakatdagi sanoq tizimiga, 
1
Bu o„rinda muallif, Shotlandiyalik yozuvchi Robert Stivensonning bitta odam tanasida, bir-biriga 
mutlaqo o„xshamaydigan ikkita shahs namoyon bo„lishi haqida hikoya qiluvchi «Doktor Jekil va 
mister Xaydning jumboqli tarixi» nomli hikoyasiga ishorat qilmoqda 
– tarjimon izohi
.