Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

 
To‘lqin uzunligi va yorug‘lik... 
 
Agar yorug„likni to„lqin sifatida tushunadigan bo„lsak, cho„zish va siqish mumkin 
bo„lgan oddiy to„qlindan farqli o„laroq, yorug„lik to„qlinlarining vakuumda 
tarqalishida ular hech qanday o„zgarishga uchramaydi. Siqish va cho„zish deganda biz, 
λ bilan begilanuvchi va to„lqin uzunligi deb nomlanuvchi takrorlanuvchi shablonning 
o„lchamlarini o„zgartirishni nazarda tutamiz.
Tarqalish tezligi doimiy boi‟lganida, λ ning qiymati qancha katta bo„lsa, chastota ν ning 
qiymati shuncha kichik bo„ladi. Shu sababi λ va ν o„zaro teskari kattaliklar bo„lib, 
ularning nisbati 
formula orqali ifodalanadi. Bunda λ – masofa o„lchov 
birliklarida, ν esa, teskari vaqt birliklarida o„lchanadi. Tushunarliroq bo„lishi uchun, 
ko„rinadigan nurlar haqida so„z yuritsak, bunda ko„zimiz to„lqin uzunligining 
o„zgarishlarini, rang o„zgarishi sifatida qabul qiladi. Agar binafsharang nurni olib, uni 
cho„za boshlasak, u avval ko„k, keyin yashil, zarg„aldoq, qizil ... tarzida o„zgaradi va 
vaqti kelib u ko„rinmay qoladi. Siqishda ham shunday hol yuz beradi. To„lqinlar 
diapazoni, bizning ko„rish organlarimiz sezgirligi chegarasidan chiqib ketadi va bizga 
ko„rinmaydigan ikki xil spektrni – ultrabinafsha va infraqizil nurlar sohasini tashkil 
qiladi. 

---

29 
Maksvellning ishlari bilan tanishar ekan, olmon fizigi Genrix Gers, ko„zga 
ko„rinmaydigan elektromagnit to„lqinlarni tutishga kirishdi. Gers, elektromagnit 
to„lqinlarning haqiqatan ham nur ekanligi, faqat ular inson ko„ziga ko„rinmas 
bo„lgani uchun, biz ularni avvallari hech qachon ko„rmaganligimizni isbotlab berdi. 
Odam ko„zi bunday to„lqin uzunligidagi nurlarni qabul qila olmaydi. 
Fiziklar va muhandislar Maksvell tenglamalari uchun amaliy tadbiq 
sohalarini tez topishdi va ularning qo„llanilishiga, tenglamalarda ifodalangan 
murakkab uyurmalar va aylanishlar tizimi ham halaqit berolmadi. Vaqt o„tishi 
bilan, nazariyadagi bunday murakkabliklar o„z-o„zidan chetga chekindi. Bu xuddi, 
qurilsih yakunlanganidan so„ng, keraksiz bo„lib qolgan havoza singari taasurot 
uyg„otar edi. Bu haqida Eynshteyn, o„ziga xos bo„lgan lo„ndalik bilan quyidagicha 
izoh bergan edi:
«
O„n yillar davomida aksariyat olim-fiziklar, Maksvell nazariyasini 
yaqqol ifodalashi lozim bo„ladigan qandaydir mexanik struktura topilib 
qolishiga umid bog„lagan edilar. Lekin bu boradagi barcha untilishlarni 
puchga 
chiqargan 
narsa, 
yangich 
tushuncha 
bo„lmish 
maydon 
tushunchasining bo„linmas ekanligining tan olinishi bo„ldi. Boshqacha 
aytganda olimlar, maydon nazariyasining mexanik asosi yo„q ekanligiga 
ko„nishga majbur bo„lishdi
».
Maydon tushunchasi nafaqat bir jismning boshqasiga ta‟sir ko„rsatishi 
haqidagi savollarga javob berdi, balki, u shunchaki, qulay bo„lganligidan, keng 
qo„llanila boshladi. Lekin uning asosida fizika uchun boshqa bir yangi muammo 
kelib chiqdi: shu choqqacha oniy harakat ta‟sirlarga asoslangan deb hisoblab 
kelingan tortishish nazariyasini qayta ko„rib chiqish mumkinmi? Bu muammoga 
yechim topish uchun Eynshteyn yangi namunanadagi nazariyani – umumiy 
nisbiylik nazariyasini ixtiro qilishiga to„g„ri keldi.

---

30 
Ilm-fanning ilg„or nazariyalari keyingi texnologik ishlanmalar uchun ajoyib 
poydevor tayyorladi. Kulon, Ersted, Amper, Faradey va Maksvellar ortidan, 
Markoni
1
, Grexem Bell, Morze, Tesla, Edison va shuningdek, ilm-fan yutuqlari 
evaziga boylik orttirib olish ilinjida bo„lgan tijoratchilarning butun bir to„dasi 
yopirilib kirdi. Ular orasida Yakob va German Eynshteynlar ham, o„z ulushlarini 
olish maqsadida elektromagnit maydon nazariyasining amaliy tadbiqlari sohasiga 
qo„l urishdi.
Aka-ukalar 
Myunxenda 
ish 
boshlashgan 
ilk 
davrlarda, 
barchasi 
risoladagidek ketayotgan edi. 1885 yilda ular tarixda birinchi marta Oktoberfest
2
ni 
elektr chiroqlari bilan yoritish bo„yicha shartnoma tuzishga muvaffaq bo„ldilar. 
1891 yilda esa ular Frankfurtdagi Xalqaro Elektrotexnika ko„rgazamasida ishtirok 
etishdi.
Elektrotexnika sanoati boshni aylantirib yuboradigan darajada jadallik bilan 
rivojlanar edi. 1880 yildan 1890 yilgacha bo„lgan oraliq 10 yillikda yangi turdagi 
telekommunikatsiya vositalariga bo„lgan talab shu darajada yuqori bo„lganki, bu 
vaqtda eng kamtarona ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar ham, bu soha evaziga 
mo„maygina pul ishlab olishlari mumkin edi. Biroq, asta-sekinlik bilan gigant 
nemis kompaniyalari, kichik korxonalarni va ayniqsa oilaviy biznesga asoslangan 
ishlab chiqarishlarni bozordan siqib chiqara boshladi. Bu esa oxir-oqibatda ularning 
kasodga uchrashiga olib keldi. 1894 yilda Yakob Eynshteyn va K° elektrotexnika 
zavodi birinchi marta kasodga uchradi. Korxona boshqaruvining Italiyalik vakili 
bo„lgan Lorentsi Garrone, ishlab chiqarishni Italiyaga, aniqrog„i Paviya shahriga 
ko„chirishni taklif etdi. Albert Eynshteynning otasi German Eynshteyn, 
Garronening bu taklifini foydali va zararli jihatlarini yaxshilab mulohaza qilib, yetti 
o„lchab bir kesayotgan bir vaqtda, tavakkalchiroq bo„lgan akasi Yakob allaqachon 
chiptani olib Italiyaga ketayotgan poyezdga chiqib bo„lgan edi. 
Olmoniyada qolgan German va Paulinalar ham, Yakobning ortidan 
borishdan boshqa iloj topa olishmadi. Ular Myunxen yaqinidagi xushmanzara bog„-
rog„lar ichida joylashgan osoyishta xonadonlarini, do„st-birodarlarini, ona tili 
jozibasini, hamda, o„g„lilarini tashlab Paviyaga yo„l olishdi.
Eynshteynning ota-onasi oilaviy moddiy qiyinchiliklar farzandlarining 
ta‟lim olish jarayoniga salbiy ta‟sir ko„rsatmasligi lozim deb hisoblashardi va shu 
sababli uni uzoq bir qarindoshlarining qaramog„iga tashlab ketishadi. Yosh 
1
Markoni – radio ixtirochilaridan biri. G„arbda radioni ilk bor ixtiro etgan odam sifatida aynan u tan 
olinadi. Vaholanki, radioning asl ixtirochsi A.S. Popov bo„lgan.
2
Myunxendagi Terezenvize maysazorida xar yili 16-sentyabrdan 2-oktyabrgacha o„tkaziladigan 
pivo festivali.

---

31 
Eynshteyn ota-onasi Milandan jo„natgan jo„shqin va uzun maktublarni qabul qilib 
olar, lekin ularga telegrafcha qisqalik bilan javob berardi. Uning qisqa satrlaridan 
oila davrasining ajoyib mehr taftidan mosuvo bo„lgani holda, endilikda maktab 
muhiti ham chidab bo„lmas holga kelib qolgani ravshanlar edi. Yaqinlashib 
kelayotgan harbiyga jalb qilinish masalasi esa, Albertni kundan-kun tushkunlikka 
tushirar va umidsizlantirardi.
Olmoniyada o„zini xuddi qamalib qolgandek his qilayotgan yosh Eynshteyn, 
nima qilib bo„lsa ham u yerdan ketishga qaror qildi. U oilaviy vrach tomonidan 
imzolangan maxus ma‟lumotnoma yozdirib olishga muvaffaq bo„ldi. Bu 
ma‟lumotnomada, yosh Eynshteynga, asabiy zo„riqishning xavfli oqibatlarini oldini 
olish uchun, zudlik bilan o„z ota-onasi yoniga yo„l olishi lozimligi tavsiya qilingan 
edi. Ma‟lumotnoma o„z kuchini ko„rsatdi va gimnaziya direktori, shundoq ham o„z 
sevimli o„quvchilari safida bo„lmagan Eynshteynni darslardan ozod qildi. Eng 
qiyini ortda qolgan edi. 1894 yilning 29 dekabrida, Albert Eynshteyn va uning ota-
onasi borib o„rnashgan Milan shahrini 350 km masofa ajratib turardi va u 
ko„nglidagi qo„rquv va tahlikani yengib o„tib, ushbu masofani ortda qoldirishga 
qaror qildi. U yangi yil ta‟tilidan keyin Luitpold gimnaziyasi partasiga qaytmasligi 
haqida ota-onasiga aniq qilib yozib yubordi.
Bu qaror Eynshteynning butun kelajagini so„roq ostiga qo„yardi. Bir 
tomondan, tugallanmagan o„rta malumot bilan u biror bir olmon oliy o„quv yurtiga 
kira olmaydi. Harbiyga majburlik tushunchasi esa, uni batdardan ikkilantirardi. 
O„sha zamonlarda Olmoniyada, 17 yoshga to„lgan va bu yoshda vataniga xizmat 
qilish o„rniga mamalakat tashqarisida yurgan har qanday fuqaro, o„z-o„zidan sotqin, 
yoki, qochoq hisoblanar edi.
Ulug„vor Alp tog„larini gorizontda kuzatib, xushmanzara yo„l orqali 
velosipedda Genuyaga ketib borar ekan, Eynshteyn Olmoniya fuqaroligidan voz 
kechib, Shveytsariya fuqaroligini qabul qilishni rejalashtirib qo„ydi. Oilaviy 
korxona faoliyatida ishtirok etish g„oyasini ham inkor etar ekan, Alebrt Syurix 
Politexnikumiga (Oliy Politexnika bilim yurti) o„qishga kirishga qaror qildi. Bu 
variant qator afzalliklarga ega edi: Syurix Olmoniyaga qaramasa ham, lekin u 
Shveytsariyaning nemis tili asosiy til sanaladigan hududiga kirar edi; shuningdek, 
bu shahar fizika va matematika bo„yicha oliy ma‟lumotli mutaxassislar yetishtirib 
chiqarish bilan nom qozongan edi. Bu shahrda, zamona ilm-fani osmonidagi yorqin 
olim va pedagoglaridan bo„lgan Genrix Veber, Adolf Gurvits, German Minkovskiy 
singarilar ishlab, talabalarga dars berishgan.
1895 yilning katta qismini Albert Eynshteyn Paviya va Milan orasida 
o„tkazdi va asosan Politexnikumga kirish imtihonlariga tayyorgarlik bilan band 
bo„ldi.

---

32 
Yuqorida: