Ii. Mavzu. Ishlab chiqarishni joylashtirishning qonuniyatlari, shakllari, omillari Ma’ruza rejasi

5. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari
Xalq xo‘jaligining tarmoqlari o‘z-o‘zidan, tasodifiy hududiy tarqalmaydi, 
balki ma’lum shart-sharoit va omillarni hisobga olgan holda joylashtiriladi va 
hududiy tashkil etiladi. Bu omillarni yaxshi bilish ishlab chiqarishning hududiy 
tarkibi va tizimining rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganishga asos bo‘ladi. 

---

Qonuniyatlar esa talabalarni behisob fakt va raqamlarni yodlab olishdan ozod 
qiladi.
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda 
xom ashyo,
yoqilg‘i, elektr-
energiya, suv, iqlim, mehnat resurslari, iste’mol
va 
transport, iqtisodiy 
geografik o‘rin 
kabi omillar e’tiborga olinadi. Shuningdek, ekologiya, ITT va 
bozor iqtisodiyoti omillarining bu boradagi ahamiyati ham ortib bormoqda (3-
chizma).
Ushbu omillarni tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik guruhlarga 
birlashtirish mumkin. Ularning mohiyati va ta’sirchanligi jamiyat o‘zgarishi bilan 
o‘zgarib turadi. Chunonchi, ITT natijasida xom-ashyo, yoqilg‘i, elektr-energiya va 
tansportning hal qiluvchi ta’siri biroz susayib boradi. Ayni paytda ijtimoiy 
(iste’mol) va ekologik omillar hamda bozor iqtisodiyoti munosabatlari ishlab 
chiqarishni tashkil etishda ustivor o‘ringa ega bo‘lmoqda.
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart-sharoitlar, omillar 
hisobga olinadi. Lekin ma’lum tarmoqni hududiy tashkil etishda barcha omillar 
emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi rol o‘ynaydi (1-jadval).
1-jadval. 
Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi omillar. 
Mahsulotlar 
va 
tarmoqlar 
Xom 
ashy
o 
Yoqilg‘i-
energe-
tika 
Ish-
chi 
kuchi 
Transp
ort 
Ekolo
giya 
Iqtisodiy 
geografi
k o‘rin 
Suv
Iste’mo
l 
Aluminiy 
+ 
++ 
Misni tozalash 
++ 
Cho‘yan 
+ 
++ 
Temir qotishmasi 
+ 
++ 
+ 
Po‘lat 
+ 
+ 
Kaliy o‘g‘iti 
++ 
+ 
Fosfor o‘g‘iti 
+ 
+ 
+ 
Azot o‘g‘iti 
+ 
+ 
++ 
Sintetik tola 
++ 
+ 
Qishloq 
xo‘jaligi 
mashinalari 
++ 
Radio, 
priborsozlik, 
aniq mashinasozlik 
+ 
++ 
Sellyuloza-qog‘oz 
sanoati 
+ 
+ 
+ 
+ 
Sement
+ 
+ 
Paxta tolasi 
++ 
+ 
To‘qimachilik sanoati 
+ 
+ 
+ 
Paxta yog‘i 
++ 
Go‘sht 
+ 
+ 
Sut
+ 
+ 

---

Izoh: ++ hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatuvchi omil. 
+ o‘rtacha ta’sir qiluvchi omil. 
 
Áó 
masalani talabalarga tushuntirib berishda yaratilgan mahsulot uchun suv 
yoki elektr-energiya, ishchi kuchining qay darajada sarflanishini ko‘rsatish kifoya. 
Boshqacha qilib aytganda, kasr mahrajida mahsulot birligi, uning sur’atida esa 
alohida-alohida omil turlari (masalan, bir tonna shakar olish uchun qancha xom 
ashyo, ya’ni qancha qand lavlagi ishlatiladi, qancha elektr-energiya yoki mehnat 
sarflanadi) turadi. Qaysi omil bo‘yicha yirik son chiqsa, odatda uning ahamiyati 
shuncha yuqori bo‘ladi va u ko‘rsatilayotgan ishlab chiqarish tarmog‘ini 
jamlashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifani o‘taydi. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, ma’lum tarmoqqa kiruvchi barcha 
korxonalar yoki kichik “tarmoqchalar” uchun bittagina omil tegishli bo‘lmaydi. 
Jumladan, mashinasozlik tarmog‘iga kiruvchi ba’zi bir korxonalarni joylashtirishda 
xom ashyo (metall) ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lsa boshqasi uchun malakali ishchi 
kuchi muhim omil hisoblanadi