Ii. Mavzu. Ishlab chiqarishni joylashtirishning qonuniyatlari, shakllari, omillari Ma’ruza rejasi

.
Endi yuqorida ko‘rsatilgan asosiy omillarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 
Xom ashyo.
Tabiiyki barcha mahsulot xom ashyosiz yaratilmaydi. Ammo 
ayrim mahsulotlar olish uchun 
xom ashyo
boshqalariga qaraganda ko‘proq 
sarflanadi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 
tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xom ashyo rayonlariga yaqin 
joylashtirilgan.
Sanoatning ba’zi tarmoqlari masalan, tog‘-kon, o‘rmon, baliqchilik sanoati 
tarmoqlarining joylashuvi xom ashyo bo‘lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. 
Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy 
boyliklar ko‘lami bilan belgilanadi. Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy tashkil 
etilishi esa biroz murakkabroq tusga ega. Bu borada bir qator fakt va raqamlar 
keltirish o‘rinli. Masalan, bir tonna paxta tolasi olish uchun tahminan 3 tonna xom 
paxta, bir tonna paxta yog‘i uchun 5 tonna chigit, 1 tonna pista yog‘i uchun 3 tonna 
kungaboqar, 1 tonna shakar uchun 7 tonna qand lavlagi ishlatiladi. Ushbu 
raqamlarni nisbiy (foiz) ko‘rinishida berish foydadan xoli emas.
Chunonchi, paxta tolasining oq paxtadan chiqishi 32-33%, paxta yog‘ining 
chigitdan olinishi 19-20%, shakarni qand lavlagidan tayyorlash 14-15% va shunga 
o‘xshash. Demak bu korxonalar xom ashyo rayonida yoki unga yaqin maskanda 
joylashtirilishi shart. 
Xom ashyoga asoslangan sanoat tarmoqlarining geografiyasini o‘rganish eng 
avvalo mamlakat tabiiy sharoiti va boyliklarini bilishni talab etadi. Bu yerda biz 
ma’lum darajada geografik determinizmni ya’ni tabiiy sharoitlarni ishlab chiqarish 
tarmoqlarining joylashuvidagi ta’sirini ko‘rib turibmiz. Bu ta’sir qishloq xo‘jaligi 
ekinlarini hududiy tashkil etishda katta ahamiyatga ega – suv, iqlim va tuproq 
sharoitlari ko‘p jihatdan qishloq xo‘jaligining regional va zonal (mintaqaviy) 
xususiyatlarini belgilab beradi. 

---

Xom ashyo omiliga asoslanib ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish 
masalalari tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishning atrof muhit tozaligini 
saqlash muammoalarini hisobga olgan holda yoritilsa mavzu mazmuni iqtisodiy 
geografiya iqtisod bilan emas balki ekologik yo‘nalishlar bilan ham singdiriladi.