M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

g'ishtin
darvozalari X asrning oxirida bu qurilm alar Kiyev m e’m oriy m ajm ua 
asosini
shakllantirdi.
K iyevning iqtisodiy kuchi va siyosiy aham iyatin ing tez rivojlanishi 
natijasida XI asrda o ‘z hududining kengayishiga olib keldi. XI asrning 30- 
yilida knyaz Yaroslav M udriy davrida y o g 'ochdan yangi Kiyev 
devorlari
balan d tepalikka o ‘rn atilg an edi. S h ah ar u ch darvozali, bosh 
darvoza
oltindan b o ‘lib, bizgacha qism an yetib kelgan.
Kiyev m ajm uasining m arkaziy qurilm asi — Sofiya ibodatxonasi (XI 
asr
30-yil) o ‘zining ulug‘vorligi, buyukligi, hasham atliligi g ‘oyasi rus 
m e ’mor-
chiligining XV asr oxirigacha tengi y o ‘q edi. Kiyev Sofiya 
ibodatxonasi
ulkan krest-gum bazli binosi besh nefli va besh apsidali edi. Asosiy 
binoning
uch tom o nid an galereyalar o ‘ragan. A ncha vaqt o ‘tgandan keyin tashqaridan 
boshqa galereya qurilgan edi. U larga ikkita ikkinchi qavat xorlarga 
yetak­
lovchi zinali m in o ralar biriktirilgan. B inoning hajm i 4 2 x 5 4 m. Bino 
13 ta
gum bazga ega. Asosiy gum bazning baland nuqtasi yerdan 29 m 
tepalikda 
o ‘rnatilgan. U ning atrofida ancha p astroqda qolgan gum bazlar, 
ularnin?
yonida u n d an ham kichiklari joylashgan. K om pozitsiyaning 
ya x litlig i111
piram idali qurilish hajm lari egallagan. T arz sathi tasm alar bilan 
bezalgafl;
bunda g‘ishtlardan tashqari tabiiy toshdan foydalangan, u yorqin 
ra n g ta sv iri1 
va ulug‘vor m anzarani yaratadi. Tarzdagi to r vertikal ustunlar ichki 
tayanch’
larga m oslashtirilgan. T arz tepalari yarim aylana shaklli — zakomarlaf 
(qadim gi rim «svod», «toq»-kom ara) bilan yakunlanadi, bunday 
konstruK;
siyalar, ashyolar va badiiy-bezak shakllarining cham barchas b og ‘langanl$ 
butun Y evropaning 0 ‘rta asr m adaniyatiga xos b o ‘lgan barcha 
qadifl
^ 1 
Rus m e’m orchiligi rivojining turli bosqichlarida yondoshgan.
Kiyev Sofiyasi binoning tashqarisiga qaraganda interyeri bizgacha anc^ 
yaxshi holatda yetib kelgan (31-rasm ). U m utanosiblik g o ‘zalligi va ajoy1
46

---

31-rasm.
Kiyevdagi M uqaddas Sofiya ibodatxonasi (1037). Interyer.
mozaika bilan bezalgan m arkaziy apsida arka, parus, baraban va m arkaziy 
gumbaz yon qism rangtasvir freskali bezaklari insonni lol qoldiradi. Pol 
rangli smaltali m ozaika bilan qoplangan.
Kiyev Sofiya ibodatxonasidan tashqari yana ikkita katta Sofiya ibodat- 
xonalari Polosk va N ovgorodda qurilgan edi. Novgorod Sofiya ibodatxonasi 
deyarli yaxshi saqlangan (32-rasm ). N ovgorod m e’morlari Kiyev nam unasiga 
asoslangan, lekin ular k o ‘r-k o ‘rona taqlid etm agan. N ovgorod Sofiyasi 
besh gumbazli, uch apsida, bitta galereya, bitta zinali m in oradan iborat. 
Devorlar m ahalliy tabiiy to sh d an , faqatgina to q va ravoq to ‘sini g 'ish td an
terilgan. Q im m atbaho m ozaika o 'rn ig a freskali bezak ishlatilgan.
j XII asrda Rusiyaning knyazliklarga ajralishi m e’m orchilik rivojiga ijobiy 
rk-S'r k ° 'rsatc*i- T urli knyazliklarda m ustaqil m e ’m orchilik m aktablari 
. 
-'evdan tashqari, V ladim ir-Suzdal, N ovgorod, Pskov va boshqalar) paydo 
°ld i. U m u m rus m ad an iy alo q ala r deyarli t o ‘liq uzilm agan edi. Bu 
edi v ^ a r
uc^ un u m u m iy shakllarning ixcham ligiga intilish paydo b o ‘lgan 
• Katta b o ‘lmagan uch nefli, bir gumbazli baraban, to ‘rtta ichkari to'sin da 
gan cherkovlar qurilgan edi. Ichkarida m uvozanatni bir jo yd a turib

---

32-rasm.
Novgoroddagi M uqaddas Sofiya ibodatxonasi (1045—1052).
tom o sh a qilish m um kin. K o ‘p hollarda olti to ‘sinli yechim g ‘arbiy xona 
m arkazidan keng ravoq bilan ajratilar edi. Ibodatxon an ing g'arbiy qismi, 
asosan, ikki tabaqaga b o ‘lingan edi, tepaga balkon-xoriga yetaklovchi zina 
devor qalinligida joylashgan. X —XI asrlarning ibodatxonalariga interyer 
ziynati ancha o ‘zgardi: devordagi m ozaikaning o ‘m in i freska egalladi, polda 
esa koshinlangan keram ika plitkalari paydo b o ‘ldi.
Kiyev hanuzgacha eng yirik m e ’m orchilik m arkazi b o 'lib qolgan. Kiyev 
yodgorliklari eng qadim gilaridan nafaqat kom pozitsiyalari, balki qurilish 
texnikasi bilan ham ajralib turadi. D evorlar faqat g‘ishtdan tiklanar edi, 
poydevori esa tosh dan terilar edi. G 'is h t terish bir tekis, bezaksiz b o ‘lgan, 
shuning uchun tarzni bezak unsurlari qo'sh birlashtirilgan derazalar, quwatli 
nim ustunlar, arkali belbog‘lar bilan boyitilib bajarilgan.
X II 
asrda V ladim ir-Suzdal m e ’m orchiligi Kiyev va G alich a n ’analari 
asosida rivojlangan. V ladim irdagi U spen ibodatxonasi y o n g 'in d an keyin 
qayta tiklanib, besh gum bazli kom pozitsiyasi o ‘sha davr rus m e ’morchiligi 
uchun kamyob b o ‘lgan. Bezak elem entlari rolini kuchaytirish fikri Vladimir- 
Suzdal m e ’m orchiligi yechim ini butun devor sathini gilam kabi 
o ‘yma
tosh bezagi (Yuriy-polskiydagi G eorgiy ibodatxonasi, X III asr. boshi) bilan 
t o ‘ldirishga olib keldi.
N ovgorod m e ’m orchilik inshootlarining K iyevnikidan farqi