O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

IV BOB. JINS GENETIKASI.
Evolyutsiya jarayonida tarkib topgan organizm jinsi ham irsiy 
belgi bo’lib, uning moddiy negizi xromosomalardagi genlar hisoblanadi. 
Jinsiy usulda ko’payishning eng qadimgi shakli qo’shjinslilik sanaladi. 
Qo’shjinslilikda organizm ham otalik, ham onalik gametalami hosil 
qiladi.
Organik olamning tarixiy rivojlanishi mobaynida ayrim jinsli 
organizmlaming paydo bo’lishi bilan erkak organizm otalik, urg’ochi 
organizm esa onalik gametalarini hosil qila boshladi. Shunga qaramay 
ayrim jinsli organizmlarda qo’shjinslilik imkoniyati ya’ni yo erkaklik yo 
urg’ochilik tomon rivojlanishi saqlanadi. Bunga yorqin misol qilib ayrim 
organizmlar guruhida rivojlanayotgan lichinkani yo otalik yo onalik jinsi 
tomon o ’zgarishi muhit omillariga bog’liq ekanligini ko’rsatish mumkin. 
Masalan, dengiz chuvalchangi bonella viridisni tuxum hujayrasi 
urug’langach, lichinka mustaqil hayot kechirsa urg’ochi, agar parazitlik 
qilib hayot kechirsa erkak organizmga aylanadi.
Yapon olimi T.Yamamoto tomonidan gormonlar yordamida 
medaki baliqlar erkak jinsini urg’ochi tomon o’zgartirib yuborganligi 
ham har bir organizmda qo’shjinslilik imkoniyati borligidan dalolat 
beradi. Ba’zan esa jinsning tabaqalanishi urug’lanishdan oldin m a’lum 
bo’ladi. Chunonchi, kolovratkalam ing urg’ochisi ikki xil: sitoplazmaga 
boy yirik va sitoplazmasi kam mayda tuxum hujayra hosil qiladi. Yirik 
tuxum hujayra urug’langach urg’ochi, maydasi esa urug’langach erkak 
organizmni rivojlanishiga sababchi bo’ladi.
jinsni aniqlashda xromosomalar yetakchi o’rinni egallaydi. Agar 
biz ayrim jinsli hayvonlar va o’simliklaming erkak va urg’ochi jinslarini 
o’zaro miqdorini taqqoslasak, ulaming nisbati 
1 :1
ga ekanligini shohidi 
bo’lamiz Xilma-xillikning bunday nisbati ilgari Mendel aniqlaganidek, 
tahliliy chatishtirishda kuzatiladi. Shuni e ’tiborga olib genetik olimlar 
ayrim jinsli organizmlaming biri gomozigota, ikkinchisi geterozigota 
bo’lsa kerak degan taxminni ilgari surdilar. Bunday taxminning to ’g’ri 
ekanligini sitologlar tajriba orqali isbotlab berdilar. M a’lum bo’lishicha, 
xromosomalar belgi-xossalarining avloddan-avlodga o’tishini ta ’min- 
lashdan tashqari, organizm jinsini ham belgilashda asosiy rol o ’ynar 
ekan. Har bir organizmda belgi-xossalarining avloddan-avlodga 
o ’tishida ishtirok etadigan xromosomalar-autosomalardan tashqari, 
jinsni ifoda etuvchi jinsiy xromosomalar borligi aniqlandi va ular X Y 
yoki Z W bilan belgilanadi.
Sut emizuvchilar, ba’zi bir baliqlar, parda qanotlilaming urg’ochi 
organizm hujayralarida ikkita gomologik 
X
xromosoma, erkagida esa 
bitta 
X
va unga unchalik gomologik bo’lmagan 
Y
xromosoma bo’ladi. 
Binobarin, urg’ochining jinsiy xromosomalarida 
XX,
erkaginikida 
X Y
bo’ladi. Parrandalar, kapalaklarda aksincha, erkak organizmida bir xil 
urg’ochi organizmida har xil jinsiy xromosomalar bo’ladi. Boshqacha 
aytganda, 
sutemizuvchilar 
bilan 
pardaqanotlilarning 
urg’ochisi
44

---

gomogameta,
erkagi 
geterogameta
bo’lsa, parrandalar va kapalaklarda 
urg’ochisi geterogameta, erkagi gomogameta sanaladi. Sutemizuvchilar 
bilan pardaqanotlilaming jinsiy xromosomalarining aksi bo’lgani 
sababli, bu yerda erkagining jinsiy xromosomalari ZZ, urg’ochisiniki 
ZW bilan ifodalanadi.