O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

vozgonka

---

52 
deb ataladi. 
Suv 
bug‘larining 
qor 
qoplami 
va 
muzliklar 
yuzasida 
kondensatsiyalanishi 
sublimatsiya 
deyiladi. 
5.2. Bug‘lanish miqdorini aniqlash usullari 
Bug‘lanish bevosita suv yuzasidan va yer sirti, ya’ni quruqlikdan 
bo‘lishi mumkin. Ular miqdori va jadalligi jihatidan farq qiladi. 
Yer sirti - quruqlikdan bo‘ladigan yalpi bug‘lanish quyidagilardan 
tashkil topadi:
1) tuproqdan bug‘lanish; 
2) o‘simliklar orqali bug‘lanish - transpiratsiya; 
3) o‘simlik qoplami tanasida ushlab qolingan yog‘inlar hisobiga 
bug‘lanish.
Bug‘lanish miqdori quyidagi usullar bilan aniqlanadi: 
1) bug‘latkichlar usuli; 
2) suv balansi usuli; 
3) turbulent diffuziya usuli; 
4) issiqlik balansi usuli. 
Bug‘lanish miqdorini aniqlashning yuqorida qayd etilgan 
usullarining qo‘llanish sohalari, ularda foydalaniladigan qurilmalar - suv 
va tuproq bug‘latkichlarini ishlatish tartibi, ularning afzalliklari yoki 
kamchiliklari maxsus darsliklar va qo‘llanmalarda keng yoritilgan. 
Suv yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishni B.K.Davidov, S.N.Kritskiy, 
M.F.Menkel, K.I.Rossinskiy, B.D.Zaykov va boshqalar o‘rgangan. Bu 
masala bilan O‘rta Osiyoda A.M.Nikitin, N.E.Gorelkin, V.N.Reyzvix kabi 
olimlar shug‘ullanganlar. 
Suv yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanishni hisoblash uchun olimlar 
tomonidan quyidagi ifodalar taklif etilgan: 
1) B.K.Davidov ifodalari: 
a) uncha katta bo‘lmagan suv omborlari yuzasidan bo‘ladigan oylik 
bug‘lanishni hisoblash ifodasi: 
mm
d
Z
),
125
,
0
1
(
15
8
,
0





bu yerda: 
d
-o‘rtacha oylik namlik yetishmasligi; 

-o‘rtacha oylik 
shamol tezligi; 
b) yuqoridagi ifodaning soddalashtirilgan ko‘rinishi: 
.
,
5
,
24
8
,
0
mm
d
Z


Yuqoridagi har ikki ifodaning farqi 4-10% ni tashkil etadi. 
v) yirik suv havzalari (Kaspiy dengizi, Orol dengizi, Sevan ko‘li) 
yuzasidan bo‘ladigan kunlik bug‘lanishni hisoblash ifodasi:

---

53 
.
,
)
125
,
0
1
(
48
,
0
mm
d
Z
в






2) S.N.Kritskiy, M.F.Menkel va K.I.Rossinskiylar taklif etgan oylik 
bug‘lanishni hisoblash ifodasi:
mm
e
e
n
Z
,
15
,
0
1
)
(
900
200
0







bu yerda: e
0 
- to‘yingan suv bug‘lari elastikligi bo‘lib, suv yuzasi 
temperaturasi bo‘yicha aniqlanadi; e
200 
- havoda 2 metr balandlikda mavjud 
bo‘lgan suv bug‘lari elastikligi bo‘lib, suv havzasiga yaqin joylashgan 
meteostansiya ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi; 

900 
- meteostansiyada 9 
metr balandlikda kuzatilgan shamol tezligi.
3) B.D.Zaykov ifodasi: 
,
,
)
72
,
0
1
(
)
(
14
,
0
200
200
0
mm
e
e
n
Z








bu yerda: Z - oylik bug‘lanish miqdori; n - oydagi kunlar soni; e
0 
- 
to‘yingan suv bug‘lari elastikligining o‘rtacha oylik qiymati, suv yuzasi 
temperaturasi bo‘yicha mb da aniqlanadi; e
200 
- havoda 2 metr balandlikda 
mavjud bo‘lgan suv bug‘lari elastikligi(mutlaq namlik) bo‘lib, mb da 
o‘lchanadi; 

200 
- meteostansiyada 2 metr balandlikda kuzatilgan 
shamolning o‘rtacha tezligi. 
Qor qoplami yuzasidan bug‘lanishni hisoblash uchun P.P.Kuzmin 
quyidagi ifodani taklif etgan: 
)
10
,
0
18
,
0
(
)
(
10
2






e
e
Z
n
, 
bu yerda: e
n 
- to‘yingan suv bug‘lari elastikligining o‘rtacha kunlik yoki n 
kundagi o‘rtacha qiymati bo‘lib, qor qoplami yuzasidagi temperaturaga 
bog‘liq holda aniqlanadi, qor erishi vaqtida, ya’ni musbat temperaturada 
uning qiymati 0 

S deb qabul qilinadi; e
2 
- havoda 2 metr balandlikda 
mavjud bo‘lgan suv bug‘lari elastikligi(mutlaq namlik); 

10 
- 
meteostansiyada flyuger balandligida kuzatilgan shamolning o‘rtacha 
tezligi. 
Qor qoplami yuzasidan bug‘lanishni oylik yoki undan uzoqroq 
muddatlar uchun aniqlashda P.P.Kuzmin quyidagi soddalashtirilgan 
ifodani taklif etgan: 
,
37
,
0
2
d
n
Z



bu yerda: n - hisob davridagi kunlar soni; d
2 
- 2 metr balandlikda hisobga 
olingan namlik yetishmasligi, mb da.