133
Xalqaro to’lov oborotida xorijiy valyuta naqd emas, balki naqdsiz holatda amal
qiladi. Tabiiyki turli xil to’lov vositalari kurslari turlicha, chunki ularning ishonchlilik
va valyuta riski darajalari turlichadir. Telegraf o’tkazmasi
kursi eng yuqoridir,
chunki unda xorijiy valyuta shu zahoti yoki kelasi kuni to’lanadi. Bu valyuta riskini
deyarli chetlab o’tish imkonini beradi. Odatda ularning kurslari rasmiy byulleten va
kotirovka jadvallarida e’lon qilinadi. Boshqa to’lov vositalari kursi u asosida
aniqlanadi.
Valyuta bozorida turli xildagi shartnomalar amal qiladi. Ularning ko’pchiligi
spot
shartlari asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, bitimni
imzolash va bajarish vaqtlari qariyib mos keladi. Bitimning
bunday turida valyuta
sotuvchidan sotib oluvchiga shartnoma imzolanishi bilanoq etkaziladi (ko’pi bilan
ikki ish kuni ichida). Spot shartnomalariga jami valyuta shartnomalarining 90 %
to’g’ri keladi.
Ikkinchi valyuta shartnomasi turi -
muddatli
shartnoma. Bunday
shartnomalarning ikki xususiyati bor. Birinchidan, shartnoma imzolanishi va
bajarilishi orasida ma’lum vaqt intervali bor: bir haftadan olti-o’n ikki oygacha.
Ikkinchidan, valyuta kursi shartnoma imzolangan davrda belgilangani bo’yicha
kabul qilinadi. Valyuta kurslari o’zgarishlari unga ta’sir etmaydi. Muddatli
shartnomalar valyuta risklaridan sug’urtalanish yoki
valyuta spekulyatsiyasi
maqsadida amalga oshiriladi. Eksportyor o’zini xorijiy valyuta kursining tushishidan
sug’urtalash maqsadida kelgusi valyuta daromadini muddatli kurs bo’yicha sotishi
mumkin. Importyor xorijiy valyuta kursi oshuvidan o’zini sug’urtalashi maqsadida
kelgusi valyuta tushumini ma’lum muddatga muddatli kurs bo’yicha sotishi mumkin.
Rivojlangan davlatlar valyuta bozorlarida valyuta kursining o’zgarishiga qarab
ishlovchi valyutachilar faoliyati to’g’risida qisqacha to’xtalish mumkin. Bu
valyutachilarning asosiy maqsadi valyuta bozorlarida valyuta kurslarining o’zgarishi
asosida katta foyda olishdan iborat. Valyuta kursining oshishi yoki pasayishiga qarab
faoliyat ko’rsatuvchilarni xalqaro amaliyotda *ayiqlar* va *buqalar* deb atashadi.
Ular faoliyatining mohiyati quyidagilardan iborat. Agar
amaliyotda valyuta kursi
tushishi kutilsa, valyuta kursi pasayishiga uynovchilar (ularni xalqaro valyuta
134
bozorlarida «ayiqlar» deb atashadi) valyutani shartnoma tuzilgan davr (muddatli
kurs) kursi bilan sotish to’g’risida muddatli shartnoma tuzadilar. Agar bu muddatda
valyuta kursi tushsa, ayiqlar valyutani bozordan pasaygan kursda sotib olib, uni
muddatli kurs, ya’ni oldingi shartnomada ko’rsatilgan yuqori kurs bo’yicha sotadilar
va kurslar o’rtasidagi farq miqdorida foyda oladilar.
Valyuta kursining ko’tarilishiga o’ynovchilar («buqalar»)
esa valyuta kursi
oshishi kutilganda, valyutani keyinchalik shartnoma tuzilgan vaqtdagi kurs bo’yicha
sotib olishga kelishilgan muddatli shartnoma tuzadilar. Kurs oshganda esa valyutani
muddatli shartnomada belgilangan (oldingi) narx bo’yicha sotib oladilar va oshgan -
yuqori narxda sotib foyda ko’radilar.
Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiyalar
forvard
operatsiyalari deb yuritiladi.
Farvard operatsiyalaridagi valyuta kursi spot shartnomasi bo’yicha kursdan
farqlanadi. U mukofot va chegirma (skidka) usuli bilan o’rnatiladi.
Mukofot forvard
kursi spot kursidan mukofot miqdoriga ko’pligini bildiradi. Forvard marjasi, ya’ni
spot va forvard orasidagi farq jahon kapitali bozoridagi depozitlarning fond
stavkalariga bilan bog’liq bo’ladi. Depozit foizi kam davlatlarda valyuta kursi
mukofot bilan, depozit foizi katta davlatlarda valyuta kursi chegirma bilan
belgilanadi.
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta
shartnomalaridan biri
svop
shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valyuta savdo-sotig’ini
darhol amalga oshirish sharti (spot) va shu bilan
birga unga qarshi muddatli
shartnomani tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu
zaxoti uni sotib olish bo’yicha muddatli shartnomani tuzish yoki unga teskari
operatsiya dollarni markaga sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo’yicha
muddatli shartnomani tuzish kiradi.
Forvard shartnomasi turlaridan biri optsion shartnomasidir. Optsion
shartnomasining o’ziga xos xususiti bu sotib oluvchining valyutani emas, balki uni
sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valyutani ma’lum
miqdorda sotish yoki sotib olish majburiyatini oladi.
Sotib oluvchi esa shu
135
miqdordagi valyutani sotish yoki sotib olish huquqini foydalanmaslik huquqiga ham
ega. U bu uchun sotuvchiga optsion mukofotini tulaydi. Agar sotib oluvchi o’z
huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar ko’radi.
«Spot», forvard va optsion shartnomalari banklararo bozorlarda va birjalarda
amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixtisoslashgan shartnomalarga
Do'stlaringiz bilan baham: 
