|
- O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
- XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
- XORAZM VILOYATI XALQ
- TA’LIMI BOSHQARMASI
- URGANCH TUMAIDAGI 24- UMUMIY
- O`RTA TA’LIM MAKTABI ONA TILI VA
- ADABIYOT FANI O`QITUVCHISI
- Raximova Maloxatning
- ADABIYOT FANIDAN
- “ALISHER NAVOIYNING “FARHOD VA SHIRIN”
- DOSTONI MATNI USTIDA ISHLASH”
- MAVZUSIDA TAYYORLAGAN 1 SOATLIK
- OCHIQ DARS ISHLANMASI
- “Ul zotni avliyo desak, avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidur!”.
-
- O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti
- I. Karimov
- Mavzu: Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni matni ustida ishlash
- Darsning texnologik xaritasi
| | | | | | - Yangi mavzuni boshlashga hozirlik
| | | | | | | | - (Klaster, Venn diogrammasi, o`rgmchak to`ri metopdlari va og`zaki so`rash orqalio`tilgan dars baholanadi.)
| | | | - Yangi mavzuni yoritish:
- a) lug`atlar bilan ishlash
| | | | - Yangi mavzuni mustahkamlash
| | | | | | | | | | | | | - o'quvchilargni Navoiyning "Hayrat ul-abror" dostoni matni bilan tanishtirish, mazmunini tahlil qilish;
| | | | - o'quvchilarda insoniy ezgu fazilatlarni tarkib toptirish, ular rostgo`ylikni tarbiyalash;
| | | | - mumtoz asarlarni tahlil qilishga o`rgatish, bunday asarlar tilini qiyosiy o`rganish.
| | | | - 9-adabiyot darsligi, Navoiy asarlaridan namunalar, rasmlar, mavjud texnik vositalar.
| | | | | | | | - Sinf honaga kirib bolalar bilan salomlashish.
| | | | - Xonani tozzaligi va o`quvchilarni davomatini aniqlab olish
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | - Dars yakuni va uyga topshiriq
-
| - Uyga vazifa tahlili:
- Alisher Navoiyning Farhod va Shirin asari o`qib o`rganib kelish
-
- Mustaxkamlovchi savollar:
- Navoiydan bizga qanday asarlar meros bo`lib qolgan?
- Ularni lirik, epik, liro-epik, ilmiy hamda biografik asarlar tarzida tasniflab, sanab bering.
- Xamsachilik an'anasi, xamsanavislar to'g'risida qanday tasavvurga ega bo'ldingiz?
- "Xamsa" yozishda Navoiy qanday ijodiy tamoyillarga tayanganligini gapirib bering.
- Shirin (malika, Farhodning sevgilisi)
- Suhaylo (500 yoshga kirgan donishmant)
- Shopur (Farhodning do`sti)
- Mulkaro (Xoqonning vaziri, Farhodning ustozi)
- Xoqon (Chin mamlakati-ning hukum-dori, Farhod-
- ning otasi)
- Farhod
- (chin o`lkasining hukumdori-ning o`g`li)
- “Farhod va Shirin” dostonidagi obrazlar
- Darsning borishi:
- Mavzumizni boshlashdan oldin qisqacha “Xamsa” yaratish tarixiga ham to`xtalib o`tamiz.
- XAMSA
- Xamsa — bu Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari klassik adabiyotining tarixiy, oʻta murakkab, 5 dostondan tashkil topadigan adabiy janridir. „Xamsa“ (arab. خمسة ) soʻzidan olingan boʻlib, „beshlik“ degan maʼnoni anglatadi. Odatda xamsaning barcha dostonlari sheʼriy masnaviy shaklda yozilgan.
- Xamsachilik tarixi
- Xamsa janrnida ijod etishni ulug' ozarbayjon shoiri va mutafakkiri Nizomiy Ganjaviy boshlab bergan. Ganjaviy o'z xamsasini 1141-1201-yillar oralig'ida yaratgan bo'lib, u dastavval beshlik yozishni ko'zda tutmagan. Nizomiy 1173-1179-yillarda Arzin hokimi Faxriddin Bahromshohga bag'ishlab "Maxzan-ul-asror" ("Sirlar xazinasi") nomli hamdnomani bitgan. 1180-1181-yilda Iroq hukmdori To'rg'ul II ning iltimosiga ko'ra "Xusrav va Shirin" dostonini yaratadi. 1188-yilda Astaxan I Nizomiyga "Layli va Majnun" ni yozishni buyuradi.1196-yilda hukmdor Allovudin Ko'pra Arslonning topshirig'i bilan shoh Bahrom haqida "Haft paykar" ("Yetti go'zal") bitildi. 1196-1201- yillarda "Iskandarnoma" yaratildi. Shunday qilib besh doston dunyo yuzinki ko'radi. Ganjaviy bu dostonlarni jamlab, bitta nom bilan, ya'ni "Panj ganj" ("Besh hazina") deb nomlaydi va xamsa janriga asos soladi.
- "Xamsa" deb atalgan dostonlar to'plami quyidagi mavzularda bo'ladi:
- 1) Birinchi doston pand-nasihat shaklidagi ahloqiy-ta'limiy, ijtimoiy-falsafiy doston;
- 2) Husrav va Shirin munosabatlariga bag'ishlangan doston;
- 3) Layli va Majnunning ishqiy mojarolari aks ettirilgan, muhabbat mavzusidagi doston;
- 4) Shoh Bahrom haqidagi sevgi-sarguzasht dostoni;
- 5) Iskandar haqida qahramonlik dostoni.
- Xamsachilikda ulkan yutuqqa erishgan xamsanavislar quyidagilar:
- Husrav Dehlaviy(1253-1325)
- Abdurahmon Jomiy (1414-1492)
- Alisher Navoiy(1441-1501)
- Xamsa adabiyotshunoslikda, shuningdek tarixiy va tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyat kasb qiladi.
-
- Shu o`rinda Navoiyning “Xamsa”sidan o`rin olgan dostonlarni ham bir eslab o`tsak maqsadga muvofiq bo`lar edi.
- “Xansa”ning birinchi dostoni . «Hayrat ul-abror»
- (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) – falsafiy, ahloqiy, ta’limiy asar.
- Aruzning sa’ri bahrida yozilgan.
- Hajmi 3988 bayd bo`lgan60 bob bo`lib, ularning 21 bobi muqaddima, 20 bobi hikmat va masallar hamda oxirgi ikki bobi xotimadan iborat.
- Bu doston 1483-yilda yozilgan.
- «Farhod va Shirin» “Xamsa”ning bu ikkinchi dostoni ishqiy – sarguzasht xarakteridadir. Hajmi 5782 bayt. Aruzning hazaji musaddasi mahfuz vaznida yozilgan. Muallif bu dostonni “Shavq dostoni” deb ataydi. Chunki unda ishq kuylanadi, talqin qilinadi va ulug`lanadi.
- “Layli va Majnun” “Xamsa”ning uchinchi dostonidir. Unda majoziy muhabbatning ilohiy ishqqa tegishliligi, o`zining go`zal badiiy ifodasini topgan. Bu doston 1484- yilda yozilgan
- “Sab’ai sayyor” dostoni “Xamsa”ning 4- dostonidir. U yetti iqlim shahanshohi Bahrom taqdiri mavzusini yoritdi. Bu doston 1484-yilda yozilgan.
- “Xamsa”ning yakunlovchi dostoni “Saddi Iskandariy” dunyoning mashxur siymolaridan biri jahongir Iskandarga bag`ishlangan. Badiiy adabiyotda Iskandar adolatparvar, donishmand, buyuk insonparvar shaxs. Bu doston 1485-yilda yozilgan.
- Buyuk shoirning “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod obrazi haqida ham shu gapni aytish mumkin. Farhod xarakteriga xos o‘qishga, ilm – fanga, san’atga havas, insonparvarlik va mehnatsevarlik kabi fazilatlar Alisher Navoiy shaxsiyatida ham mavjuddir. Shunga ko‘ra, Farhod obrazini o‘rganishda o‘quvchilar e’tibori bu masalaga ham jalb etiladi.
- Jahon adabiyotida asar qahramonlari haqida ko‘plab misollar keltirilgan. Ochig‘i, adabiyotning daholari o‘z roman, povest va sahna asarlarida komil inson siymosini yaratishga harakat qilgan. Ammo biror – bir buyuk adib qahramon siymosini Alisher Navoiy darajasigacha yetkaza olmagan, sababi Navoiy ideali — Farhod obrazida insonga xos barcha ijobiy sifatlar badiiy mahorat bilan ishonarli va obrazli tasvir etilgan. Farhod siymosida kishilikning ezgu orzusi bo‘lgan mehnatsevarlik, ilmga muhabbat, gumanizm, sahiylik, vatanparvarlik, qahramonlik, shu bilan birga, pok sevgi yo‘lida o‘zini baxshida etish kabi ibratli voqealar bayon etilganki, kitobxon dostonni o‘qirkan hayajonga tushadi, o‘zini qahramonlar safiga qo‘yadi, dardiga sherik bo‘ladi, ba‘zan yig‘laydi. Jasur Farhodning jodugar hiylasi bilan jon berishi, go‘zal Shirinning Farhod nomini takror va takror tilga olib hayotdan ko‘z yumishi albatta kitobxonning ruhiyatiga, afsus va nadomatiga, qaro kuchlarini lanatlashiga sabab bo‘ladi. Dostonning badiiy – estetik kuchi ham shundadir.
- “Xamsa” dostonlaridagi ijobiy qahramonlar Farhod, Shirin, Mehinbonu, Qays, Layli, Shopur, Navfal, Iskandar, Arastu va boshqalar ijobiy ibrat namunalaridir. Ular o‘z hayoti mazmunini insonga, xalqqa xizmat qilishda ko‘radilar. Ular eng olijanob insoniy tuyg‘ularni o‘zlarida mujassam etganlar. Bu qahramonlarning faoliyati hayot go‘zalligi, inson qalbi pokizaligining yorqin timsolidir
- Navoiy obrazlarni tayyor holda bermaydi. Farhod va Shirin obrazlari voqeaning o‘zi bilan birga kurash va to‘qnashuvlarda, izlanish va sinovlarda o‘sib, kamol topib boradi. Bu, birinchi navbatda, dostonning bosh qahramoni Farhod obraziga taalluqlidir. Har bir obraz o‘z individual jihatlari bilan, dunyoqarashi, maqsadi, kishilarga munosabati, xulq – atvori va tashqi qiyofasi bilan to‘la namoyon bo‘ladi.
- Navoiy yaratgan obrazlar ichki ruhiy kechinmalari bilan ham kitobxonning ko‘z o‘ngida mukammal gavdalanadi. Bunga, xususan, ko‘zguda Shirinni ko‘rgan Farhodning holati, Shirinning Farhodga yozgan dard – alamli maktubi va boshqalar yorqin misol bo‘la oladi.
- Buyuk Navoiyning xizmatlari shundaki, dostonni yaratishda o‘z idealini faqat Farhod siymosidagina emas, ayol zotining barcha go‘zalliklarini, jasoratini, pok sevgisini o‘zida mujassamlashtirgan Shirin obrazini hayotiy, jitimoiy, ma’naviy timsolini yaratadi.
- “Farhod va Shirin”dagi bu tasvir Shirin kabi komil insonlarni yetishtiruvchikomil sharoitni ham nazarda tutadi. Shunday bo‘lganda faqat erkaklargina emas, balki ayollar ham o‘z qobilyatlari va imkoniyatlarini har tomonlama yuzaga chiqara oladilar. Bu esa Alisher Navoiyning orzusi va asosiy maqsadi hamdir.
- “Farhod va Shirin” Alisher Navoiyning epik poeziya sohasidagi alohida katta muvaffaqiyatidir. O‘zbek, fors – tojik, ozarbayjon adabiyotlarida ishqiy sarguzasht qissalar uzoq tarixga ega bo‘lib, ishqiy mojarolar bilan to‘lib – toshgan bunday manzumalar asosida muayyan g‘oyaviy niyatni ifodalaydigan asarlar yaratish katta mahorat sanalgan.
- Bugungi yoshlarimiz qiyofasida ham Navoiy idealidagi Farhodga xos xislatlar mavjud desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunonchi, yoshlarimizning bunyodkorlik ishlari, asriy tog‘larni zabt etishi, yer qa’ridan oltin qazib olishi, osmono‘par imoratlarni qurishi, mamlakatni bog‘u bo‘stonga aylantirishi, ilm – fan bobida dunyo olimlarini hayratda qoldirishi Navoiy orzularining hayotiy va real ekanligidan dalolatdir. Navoiy nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki jahon adabiyotidagi eng yorqin siymolardan biridir. Bu buyuk bobokalonimiz qoldirgan ulkan merosda olam va odamga bog‘liq bo`lgan hodisalar favqulodda teran nigoh bilan tahlil etilgan. Ularda inson mohiyati, uning ijtimoiy vazifasi, burch va mas’uliyatlari, imkoniyat va ojizliklari yuksak badiiy ohanglarda tasvirlangan.
- FARHOD VA SHIRIN" - turkiy xalqlar adabiyotlarida anʼanaviy mazmunga ega boʻlgan va bir necha ijodkorlar tomonidan qalamga olingan ishqiy qissa va dostonlardan birining nomi.
- Shirin va Farhod forstojik adabiyotida 10—11-asrlardan boshlab Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma", Nizomiy Ganjaviyning "Xusrav va Shirin", Xusrav Dexlaviyning "Shirin va Xusrav", oʻzbek shoiri Qutbning "Xusrav va Shirin" dostonlarida eng fidoyi oshiq va maʼshuqalar sifatida tasvirlangan. Alisher Navoiy Sharqda bu anʼanaviy ishqiy qissani qayta ishlab, uni yangidan shakllantirgan, Farhod va Shirinni dostonning bosh qahramonlari sifatida tasvirlagan va unga "F. va SH" deb nom qoʻygan.
- Navoiy yigitlik davrida "Topmadim" radifi bilan yozgan gʻazallarining birida yoshligida oʻzi qayta qayta oʻqib, diliga jo qilgan dostonlar toʻgʻrisida soʻz yuritadi, unda shunday bir bayt bor:
- Koʻp oʻkudum Vomiqu Farhodu Majnun qissasin,
- Oʻz ishimdin bulʼ ajabroq dostone topmadim.
- Demak, Navoiy yoshligidan boshlab mashhur oshiq va maʼshuqalar, shu jumladan, Farhod, Shirin haqidagi qissalarni koʻp va qayta qayta oʻqigan. Shu bilan birga, bu dostonlar vaqt oʻtishi bilan uning shaxsiyati, shaxsiy his tuygʻulari ila birlashib ketgan va koʻnglida Farhod va Shirin haqida butunlay yangi bir doston gʻoyasi shakllana boshlagan. Bu ijodiy reja esa 1483—84 yillarda amalga oshirilgan.
- Navoiyning "F. va Sh." dostoni u yaratgan "Xamsa"ning 2-dostoni boʻlib, unda Farhod oddiy tosh yoʻnar oshiq emas, balki xoqonning oʻgʻli, aniqrogʻi, Xoʻtan mamlakati podshosining qarilikda koʻrgan yakkayu yagona farzandi boʻlib, yoshligidan fanning barcha sohalariga qiziqqan, harbiy bilimlarni, ayniqsa, tosh yoʻnarlik, kasbini egallashga uringan. U Shirinni otasi xazinasidagi sehrli oynada koʻrib, darhol sevib qoladi. Unga erishish uchun turli mashaqqatlarni boshidan kechiradi. U Arman elida Shirin uchun qazilayotgan ariqni bitkazish ishlarida oʻzining nimalarga qodir ekanini koʻrsatadi. Ammo bosqinchi Eron hukmdori Xusrav bilan kurashda xiyla bilan qoʻlga olinib, qahramonlarcha xalok boʻladi. Uning sevgilisi Shirin esa uning jasadi ustida jon beradi.
- Dars yakuni:
- Bugun biz sizlar bilan Alisher Navoiyning “Xamsa”sidan o`rin olgan 2- yirik doston “Farhod va Shirin” dostonini o`rgandik. Farhod obrizining qay darajada mard, o`ktam o`g`lonligi, Shirinni oqila, dono qiz ekanligini o`rgandik. Aziz o`quvchilar kelgusi darsimizgacha ,aktab kutubxonasidan “Xamsa” asarini olib “Farhod va Shirin” dostonini mustaqil ravishda o`qib o`rganib kelasizlar.
- Darsni mustahkamlash:
- Navoiy nima uchun "Farhod va Shirhi"ni "shavq dostoni" deb ataydi? Unda ulug'langan ishq qanday mohiyatga ega edi?
- Navoiyuing mazkur asari qaysi jihatlari bilan xamsachilikdagi yangilik hisoblanar ekan?
- "Shabistonida tug'di bir yangi oy, Yangi oy yo'qqi, meg'ri olamoroy" baytini izohlang. Undagi "shabiston", "yangi oy", "mehri olamoroy" so'z va iboralarning istioraviy ma'nosini tushuuntiring.
- "Yuzinda ishq asrori yozilg'an, Ichinda dard ta'vizi qozilg'an" baytida Farhodga xos bo'lgan qaysi jihatlar ifoda etilgan?
- Uyga topshiriq:
- “Farhod va Shirtin” dostonini o`qib o`rganish.
- ETIBORLARINGIZ
- UCHUN
- RAXMAT!
Do'stlaringiz bilan baham: |
