Amaliy audit

 
11.4. Qo`shilgan kapital auditi 
Qo`shilgan kapitalning tekshiruvi qo`shilgan kapital hisobi schyotlari bo`yicha 
amalga oshiriladi. Ushbu schyotlar Aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori bo`lgan 
narxlar bo`yicha birinchi bor sotilishida vujudga kelgan emissiya daromadi va Nizom 
kapitalini shakllantirishdagi kurs farqlarini hisobga olish uchun mo`ljallangan. 
Auditor ushbu kapital to`g`ri shakllanishi va to`ldirilishini tekshirishi lozim. 
21-son BHMS
1
ga muvofiq, oddiy va imtiyozli aksiyadan olingan, nominal 
qiymat summasidan yuqori bo`lgan qo`shilgan kapital mavjudligi va harakati 
to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish, ya'ni aksiyalarni birlamchi joylashtirishda 
nominal qiymatdan yuqori bahoda sotishdan olingan emissiya daromadi, hamda ustav 
kapitalini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan kurs farqlari quyidagi 
schyotlarda amalga oshiriladi: 
8410 - «Emissiya daromadi»; 
8420 0 «Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi». 
Odatda, aksiyalar birinchi bor nominal qiymatidan yuqori bo`lgan narxlarda, 
ya'ni mukofot bilan sotiladi. Nominal qiymati Nizom kapitaliga o`tkaziladi, emissiya 
daromadi esa (bozor qiymatini nominal qiymatidan oshib ketishi) qo`shilgan 
kapitalga o`tkaziladi. 
Shuningdek, korxonada «Nizom kapitali (fondi) hisobi schyotlari» bo`yicha, 
ya'ni, e'lon qilingan, obuna bo`lgan, to`langan kapital bo`yicha tahliliy hisob olib 
borilishi lozim. 
Dastlabki obuna sifatida rasmiylashtirilmasdan sotilgan aksiyalar pul
mablag`lari bo`yicha schyotlarning debetida va «Nizom kapitali hisobi bo`yicha 
schyotlar» yoki «qo`shilgan kapital hisobi bo`yicha schyotlar» ning kreditida aks 
ettiriladi. 
Aksiyalarni sotib olish uchun obuna bo`lishga oid shartnomalar bilan 
belgilangan summaga aktsionerlik jamiyatining buxgalteriyasida, uning aktiviga pul 
yoki boshqa mol-mulk kelib tushishidan qat'iy nazar, Nizom va qo`shilgan kapital 
tashkil ettiriladi. Hisobda obuna summasiga debitorlik qarz aks ettiriladi. 
Tekshiruvda auditor korxona tomonidan chiqarilgan va to`langan aksiyalar 
turlari, ularning egalariga oid schyotlari, yoki ta'sischilar va qo`yuvchilarning xususiy 
schyotlari bo`yicha ma'lumot taqdim etish imkoniyati borligiga katta ahamiyat beradi. 
Aksiyalarga obuna bo`lish to`g`risidagi shartnomalarda aksiyalarning sotilish 
narxi, qarzlarni qoplash muddatlari, to`lovlar valutasi yoki obuna bo`yicha olinadigan 
aksiyalarni to`lash uchun mol-mulk turlari va qiymati ko`zda tutiladi. Aksiyalarga 
1
21-son “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni 
qo’llash to’g’risida yo’riqnoma” O’zbekitson Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS), 340-band.
O’zR. AV 2002-yil 23-oktabrda 1181-son bilan ro’yxatga olingan . 

---

429 
egalik qilishdan kelib chiqadigan huquqlarni obunachi, odatda, shartnomaga muvofiq, 
obuna bo`lgan aksiyalar bo`yicha to`liq to`lovlarni amalga oshirgandan keyin oladi. 
Aksiyadorlik jamiyatlariga mol-mulk, pul mablag`lari aksiyalarga obuna 
bo`lish to`g`risidagi sharnomaga asosan beriladi. Qo`shilgan kapital tekshiruvi 
vaqtida jamiyatning o`zi tomonidan sotib olingan aksiyalar hisobi tashkil etilganligi 
tekshiriladi. 
Xususiy aksiyalar aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan quyidagi maqsadlar 
uchun sotib olinadi: 
- aksiyalar kursini belgilangan darajada ushlab turish; 
- aksiya egalarida qolgan har bir aksiyaga dividendlarni ko`paytirish; 
- aksiyalarni o`z xodimlari orasida tarqatish yoki qolgan aksiyalar nominal 
qiymatini oshirish; 
- nazorat o`rnatish maqsadida boshqa firmalar tomonidan aksiyalarni sotib 
olinishiga yo`l qo`ymaslik. 
Buxgalteriya hisobida sotib olingan xususiy aksiyalar sotib olingan xususiy 
Aksiyalar bo`yicha schyotlarda sotib olingan narxlar bo`yicha aks ettiriladi. 
Sotib olingan xususiy aksiyalarni jamiyat o`z balansida ushlab turishi yoki 
ularni jamg`arma bozorida qaytadan sotishi mumkin. Aksiya egalari qarori bilan 
Nizom kapitali sotib olingan xususiy aksiyalar summasiga kamaytirilishi,
aksiyalarning o`zi esa bekor qilinishi mumkin. Lekin, « Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlar huquqini himoya qilish to`g`risida»gi qonunga muvofiq bunday
aksiyalar hisobda bir yildan ortiq bo`lgan muddatda ushlab turilishi mumkin emas. 
Auditor buni tekshirib ko`rishi kerak, chunki sotib olingan va balansda bir yildan 
ortiq muddatda hisobda bo`lgan aksiyalar bekor qilingan deb hisoblanadi. Korxona 
ushbu muddat o`tgandan keyin ularni sotishi yoki Nizom kapitalini shu summaga 
kamaytirgan holda, bekor qilishi lozim. 
Emitent o`zining xususiy aksiyalarini sotib olgan barcha holatlarda, bir 
vaqtning o`zida aksiyadorlik kapitali kamaygani bilan birga, uning mol-mulki ham 
kamayadi. Keyinchalik, sotib olish va xususiy aksiyalarni ikkinchi marotaba sotish 
operatsiyalari sodir etilganda, agar aksiya sotib olingan qiymatdan ortiq narxlarda 
sotilsa, ortiqcha olingan summa 9590-«Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa 
daromadlar» schyotining kreditiga yozib qo`yiladi. 
Aksiyalar sotib olingandan past narxlarda sotilsa, oradagi farq 9690- 
«Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar» schyotining debetida aks ettiriladi. 
Sotib olingan aksiyalarning bekor qilinishi bir vaqtning o`zida Nizom 
kapitalini kamaytirish yo`li bilan amalga oshiriladi: 
Debet «Nizom kapitali hisobi schyotlari», 
Kredit «Sotib olingan xususiy aksiyalar hisobi schyotlari». 
Bularni tekshirayotganda auditor qimmatbaho qog`ozlar bilan operatsiyalar 
qonuniy ravishda amalga oshirilayotganligini bilishi kerak.