O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

DMITRIY 
SERGEYEVICH
 
(1876-1940). 
Rus fizigi. 
Peterburgdagi optika ins-
titutining 
asoschisi. 
Ilmiy 
yo’nalishi optik qurollari, 
optika fizikasi, atom fizikasi. 
Birinchi 
bo’lib 
anomal 
dispersiyaning 
nazariyasini 
tushuntirgan. 
Mikroskop 
nazariyasini bergan. 1909-
yilda anomal dispersiyaning 
hisoblash nazariyasini ber-
gan. 
Interferometrlar 
va 
spektograflarning 
o’zaro 
perpendikulyar tekisliklarda 
joylashtirishga 
muvaffaq
bo’lgan. Muhitlarning sindi-
rish 
ko’rsatkichi 
to’lqin 
uzunlikka bog’liqligini aniq-
lagan. 
Atomlar 
spektini 
o’rganish 
bilan 
shug’ul-
langan. Spektral izlanishlarini 
umumlashtirib, 
vodorodsi-
mon atomlar uchun Bor 
nazariyasini qo’llagan. 1921-
yilda 
spektrlarda 
vujudga 
keladigan 
dublet 
va 
tipretlarning magnit maydon 
bilan bog’lqiligini isbotlagan.
Mikroskoplarda 
tasvirning 
hosil bo’lish nazariyasini 
yaratgan.
va bu bog’lanish grafigi 1.3-rasmda keltirilgan. 
Rojdestvenskiy 
nazariyasiga 
ko’ra, 
anomal 
dispersiyaning hosil bo’lishiga ma’lum bir to’lqin 
uznliklarda yoki chastotalarda muhit tomonidan 
yorug’likning yutilishi sabab bo’ladi (1.4-rasm).
Rasmdan ko’rinadiki, natriy bug’larining 
yorug’lik yutilishi natijasida spektrda anomal 
dispersiya 
vujudga 
keladi. 
Haqiqatdan 
ham, 
dispersiya holatini yorug’likning yutilish spektri 
bilan ustma-ust tushursak, bu spektr dispersiyaning 
anomal qismiga to’liq mos keladi.
 
 
 
11.3. Dispersiyaning klassik – elektron nazariyasi 
 
Dispersiya hodisasining hosil bo’lishligini 
elektron nazariya asosida tushuntirish mumkin. Bu 
nazariyaga 
ko’ra, 
muhitning 
dielektrik 
sindiruvchanlgi bilan elektron parametrlari orasida 
quyidagicha bog’lanish mavjud.
2
2
0
2
0
1







m
e
N
(11.2) 
bu yerda: N – elektronlar soni, ε
0
– 
vakuumning elektr doimiysi, 
e, m
– mos holda 
elektroning zaryadi va massasi, 

2
0
– elektronning 
xususiy chastotasi, ω – tushayotgan yorug’likning 
davriy chastotasi. 
Maksvell 
nazariyasiga 
asosan, 
dielektrik 
singdiruvchanligi

, magnit singdiruvchanligi μ 
bo’lgan muhitda elektromagnit to’lqinning tarqalish 
tezligi 


c
u

(11.3) 
ga teng. Muhitning sindirish ko’rsatkichi 
n
esa elektromagnit to’lqinning 
vakuumdagi tezligi 
c
ni muhitdagi tezligi 
u
ga nisbati bilan aniqlanadi: 




u
c
n
(11.4) 

---

78 
Ko’pchilik hollarda μ = 1 bo’lgani uchun


n
(11.5) 
ifoda hosil bo’ladi. (11.4) dan foydalanib (11.5) ni quyidagi ko’rinishda yoza 
olamiz: 
2
2
0
2
0
1






m
e
N
n
(11.6) 
Oxirgi tenglamadan ko’rinadiki, elektronning xususiy chastotasi 
muhitga tushayotgan yorug’likning davriy chastotasiga teng bo’lsa, 
muhitning sindirish ko’rsatkichi cheksizlikka intiladi va anomal dispersiya 
hodisasi sodir bo’ladi. 
 
Muhitning sindirish ko’rsatkichi bu qiymatni aniqlash uchun 
foydalanadigan yorug’likning to’lqin uzunligiga bog’liq bo’ladi. Agar sariq 
nurdan foydalanilsa, sindirish ko’rstakich