O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

Izchillik tamoyiii.
Yil sayin o'quv m ashg‘ulotida benladigan yuk- 
lamalaming o ‘sishi natijasida sport bilan ishni, o ‘qishni birga qo‘shib 
olib borish, asosan, tartib-intizom va tashkilotchilikni talab qiladi. Shu- 
ning natijasida mashg‘ulot vazifalarini yaxshi o ‘ylab olib borish kerak.
Kurash m ashg‘u lo tid a tarbiyalashni o ‘rgatish natijalarini aniq 
rejalashtirish, vosita uslublarini to ‘g ‘ri tanlash sh u g ‘ullanuvchilar 
oldiga eng asosiy m a sa la n i t o ‘g ‘ri q o ‘yish va u larn i y echishn i 
rejalashtirishni q o ‘yish kerak.
Izchillik tam oyilida qiyinchilikni asta-sekin ko‘paytirib borish 
ko‘zda tutiladi. Yangi o ‘quv topshiriqlari o ‘tilgan oldingi topshi- 
riqning o ‘tilishidan iborat yoki b oshqacha qilib aytganda, o ‘tilgan 
uslubni o ‘rganishga bog‘langan holda keladi.
Uslubni o ‘rgatish vaqtida ham m a bir xil o ‘rganishi m um kin emas. 
Shuning uchun yaxshi tushunm aydigan yoki o ‘rganishda qiynaladigan 
bolalar uchun yordam chi m ashg‘ulot o ‘tilishi shart. Agar shunda ham 
o ‘rganmasa, ularni boshqa guruhga o ‘tkazish lozim.
0 ‘quv-m ashg‘ulotda izchillik tam oyiliga asoslanib o ‘rganilayotgan 
harakatlarni ko ‘p m aro tab a qaytarib turish zam r.
T ak ro rlash esa s h u g ‘u lla n u v c h ila rn in g h o la tig a , ped ag o g ik
m asalalarni hal qilishga qarab b o ‘linadi va talab qilinadi.
Izchillik tam oyilini quyidagi hollarda ko‘rish m um kin:
1. Shug‘ullan uvch ilarg a o ‘rgatish d avrlari m alakasi va bilim i 
to ‘g‘risida kom pleks tu sh u n c h a berish kerak.
2. H am m a o ‘quv topshiriqlarini bir tizim ga q o ‘yish.
3. 0 ‘quv ishlarining natijasini nazarga olish.
4. M ashg‘ulotni bir tekisda olib borishni ta ’m inlash.
Erishish m um kin lik tam oyili.
E ris h is h m u m k in lik tam o y ili
deyilganda biz shuni tu sh u n am izk i, ya’ni k o ‘rsatilgan dastur bo‘yicha 
topshiriqni o ‘z vaqtida o ‘rganishga yordam lashish.
U m um an, bizning tam o y ilim iz to p sh iriq n i b o ‘lishda osondan 
qiyinga, yengildan o g ‘irga, ta n ish d a n n o tan ish g a erishish rnurn- 
kinligini  rgatadi.
0 ‘rganish vaqtida ko‘p shug‘ullanuvchilar har xil qiyinchiliklarga 
uchraydilar, ya’ni bir qism dan ikkinchisiga o ‘tish davrida, masalan,
18

---

burilishdan progibga o ‘tish davri. Bu qiyinchiliklarni kurashchilar 
oldindan biladilar. Shuning uchun nim a qilish lozim? Birinchidan, 
maxsus m ashqlar bilan organizm ni tayyorlash kerak. Ko4prik holatida 
turish, aylanish va shunga o ‘xshash m ashqlam i o ‘rganish.
1. 0 ‘quv to p sh iriq larin i tan lash d a o ‘quv dasturi asosida olib 
boriladi.
2. S h u g ‘u lla n u v c h ila rn in g sh axsiy x u su siy a tla rig a va yangi 
topshiriqni o ‘rganishdagi jarayonga bog‘liqligi.
3. Shunday qilib, yengildan og‘irga, oso n dan qiyinga, tanishdan 
notanishga tam oyillariga shug‘ullanuvchilarning tashabbusini tushir- 
masdan va m ashg‘ulotga qiziqishini pasaytirm asdan rioya qilish kerak.
Umumiy harakatni tuzish.
Texnik harakatdagi q o ‘pol yoki keraksiz 
harakatlarini oldini olish uchun ogohlantirish yoki yo‘qotish. Bulam i 
yo‘qotishda m urabbiy, asosan, tu sh u n tirish , gapirish va k o ‘rsatish 
uslublari orqali shug‘ullanuvchilar ongida taassurot tug‘diradi.
Bunda uslubiy harakatlarga ishora qilish bilan birga, texnikaviy 
uslubni to ‘liq va to ‘g ‘ri bajarish lozim .
Ushlash, raqibni uzish, dumaza (tos) bilan burilish, tashlash,
gilamda ushlash.
Bular ham m asining yig‘indisi esa to ‘liq m ashqni 
yoki uslubni bajarishga olib kcladi.
Boshlang‘ich o ‘rganishdagi q o ‘pol x ato lam in g birdan bir sababi 
quyidagi harakatlarning yetishm asligidan kelib chiqadi:
— jism oniy tayyorgarlikning yetishm asligi;
— qo‘rqish;
— harakat m asalasini to ‘liq tushunm asligi;
— harakatni to ‘liq o ‘zi nazorat qilm asligi;
— uslubni qism larga b o ‘lib o ‘rganishda xatoga yo‘l q o ‘yilganligi;
— charchash;
— harakatni bajarishdagi yom on sharoit.
Dam olish oralig‘i (intervali).
C h u q u r o ‘rgatish bosqichi — bu 
o ‘rgatish bosq ichid a q o ‘pollik bilan bajariladig an texnik harakat 
mashqlarini iloji b oricha m ahoratli bajarish m aqsadi q o ‘yiladi. Agar 
birinchi o ‘rganish bosqichida texnika asosini o ‘rganishsa, bu o ‘rgatish 
bosqichida esa uni detallari bilan o ‘rgani!adi.
Q o‘yiladigan m asalalar:
a) o ‘rganiladigan harakat yurishlarini c h u q u r tushungan holda 
ro‘yobga keltiriladi;
b) o ‘rganuvchilarning individual qobiliyatlariga munosib harakat 
texnikasini aniqlash kerak. Bunga kurashchilami kengligi yoki oralig'idagi 
vaqti va dinam ik tavsifiga qarab aniqlanadi;
19

---

d) h arak at b a ja rilish in i t o ‘liq b o ‘sh h o ld a h a ra k a t ritm in i 
takom illashtirishga erishish kerak;
e) harakatning bajarilish vo‘li holini tuzish kerak. Bu bosqichda 
bilarm onlik harakatlarini takom illashtirishni davom ettirib, asta-sekin 
malakaga o ‘tishni t a ’minlaydi.
Bu bosqich o ‘rgatish uslubining negizi bo‘lib, tex nik a d etal- 
larini takom illashtirish mashqlari lo ‘liq uslublar boMib qoladi.
ToMiq uslub b ilan o ‘rg an ish d a quyidagilarga m u ro jaat qilish 
kcrak:
1. Uslub im itatsiyasini bajarishni sh ug‘ullanuvchilarga m aydalab 
o ‘rgatish em as, toMiq m ashqlam i o ‘rganishni ta ’m inlash kerak.
2. Shug‘ullanuvchilarning uslubning asosiy qism ini bajarishida 
diqqatini bir yerga jalb qilish lozim .
3. Uslubni birinchi bajarilishiga yengillik tug‘dirish kerak.
4. X atolarga yoM q o ‘yiladigan harakatlarni chegaralab q o ‘yish 
m aqsadida bajarishda yordam qilish lozim. Kurashda kam dan kam
uslublarni alo h id a-alo h id a yoki boMmasa qism larga boMgan holda 
o ‘rgatiladi. M asalan, toMiq am alni o ‘rgatishda b a ’zi bir qism larni 
alohida ajratishga t o ‘g‘ri keladi va ularni, albatta, alohida-alohida 
o ‘rgatish lozim . Lekin bu alo h id a-alo h id a o ‘rgatilgan qism lar bora- 
bora q o ‘shilib, yakka bir harakatga yoki uslubga aylanib qoladi.
C h u qur o ‘rganish bosqichida uslublam i qoMlashga ham to ‘g‘ri 
keladi.