O -zbek isto n respublikasi madaniyat va

Maxsus umumrivojlantiruvchi va saflanishdagi mashqlarni o ‘r-
gatish xususiyatlari.
Jism oniy m ashqlar sport turlarida mashg‘ulotlarda 
asosiy vosita boMib hisoblanadi. U larning tarkibi esa sport turiga
13

---

qarab taqsim lanadi. H am m a m ashqlar maxsus um um rivojlantiruvchi 
va saflanish m ashqlariga b linadi.
M ashqlar esa kurashda texnikaviy-taktikaviy tuzilishlarni o ‘rga- 
nishda osonlik bilan o ‘rganislm i yengillashtiradi.
U R M bilan maxsus m ashqlarni b ir-biridan farqi kam roq b o ‘ladi. 
K urashda m alak an i o sh irish d a q o ila n ila d ig a n m ashqlar m axsus 
m ashqlar deyiladi. Boshqa sport turlaridan foydalaniladigan niashqlar 
esa u m u m riv o jla n tiru v c h i m a sh q la rg a k iradi. Y ugu rish, fu tb o l, 
basketbol m axsus chidam lilikni oshiruvchi sport turlariga, suzish 
esa m ushaklarni b o ‘shashtiruvchi m ashqlarga kiradi.
K u rashchilam i boshlang‘ich o ‘rganishiga kiruvchi sport turlari, 
m asalan, ycngil atlctika, gim nastika va sport o ‘yinlari xuddi u m u m - 
rivojlantiruvchi m ashqlar b o ‘lib hisoblansa, bora-bora ular kurash- 
c h ila rn in g su y ak larin i m u sta h k a m la sh i n atijasid a o rg a n iz m n in g
um um iy rvojlanishi um um rivojlanish m aqsadlaridan maxsus m ashq- 
larga kirib keladi.
Maxsus mashqlar
deganda, biz kurashchining asosiy m ashqlarini 
nazarda tutg an holda, bu m ashqlar orqali maxsus jism oniy sifatlarini 
rivojlantiramiz va m ustahkam laym iz. Bu maxsus tayyorlov m ashqlariga 
va im itatsiya m ashqlariga b o iin a d i.
Maxsus tayyorlov mashqlari.
B unda, asosan, kurashchilar  tibori 
maxsus jism oniy-texnikaviy harakatlariga qaratilgan b o ‘ladi. M axsus 
m ashqlar orqali kurashchilar jism o n iy sifatlarini aniq bir yo‘nalishini 
rivojlantirishadi.
K o‘p m ashqlarning m a’nosi kurashchilarni shunga olib keladiki, 
hujum qiluvchi kurashchini tik h olatdan parter holatiga o ‘tib kurashni 
o ‘rganishni taqozo qiladi.
H ar xil um baloq oshishlar, o ‘z - o ‘zini him oya qilib yiqilishlar, 
asosan, huju m ch in in g harakatlarini o ‘z ichiga oladi. K urashchi m u - 
vaffaqiyatli harakat qilishi u ch u n , avvalam bor, uning to ‘liq jism o - 
niy sifatlarini rivojlantirish kerak. Bunda murabbiy kurashchilar uchun 
maxsus m ashqlarni tanlashi lozim. M asalan, q o ‘l, oyoq va gavda 
m ushak kuchlarini rivojlantirish u chu n og‘ir atletika, o ‘z raqibi bilan 
o ‘tirib -tu rish , engashish va boshqalar.
B irdaniga sifatlarini tarbiyalash u c h u n quyidagi m ashq lard an
foydalaniladi. Bu mashqlar, asosan, og‘irliklar bilan bajariladi. M asalan, 
yengil atletika m ashg‘ulotlarida, qisqa masofaga yugurish, akrobatika 
va boshqalar b o ‘lsa, maxsus m ashqlarga esa quyidagilar kiradi:
— shtanga bilan egilishlar, burilishlar;
— tu lu p (chuchela)ni tczlikka tashlash (uloqtirish);
— egilib tashlash u chun h ar xil orqaga yiqilishlar, ko‘prik (m ost) 
holatiga tu rish , tik holatdan, raqib bilan, tulup bilan;
14

---

— boshni o 'z qi atrofida aylantirish;
— har xil usullar bilan q o i- o y o g ‘idan ushlash.
K urashning niaxsus m ashqlarini  rganishda quyidagilarga rioya
qilish kerak:
1. M axsus m ashqlarga kiradigan ham m a texnikaviy elem entlar 
to ‘liq o ‘rganilgan b o iis h i lozim .
2. H am m a maxsus m ashqlarga kiruvchi tcxnikaviy elem en tlaraniq, 
hech qanday buzilm asdan bajarilishi zarur.
/mitatsion mashqlar.
Bu m ashqlam i kurashchi alohida, o ‘zi bajarishi 
m um kin yoki shcrigi bilan bajarishi ham m um kin. Kurashchi imitatsiya 
qilishda uslubni b o iib - b o ‘lib bajarishi yoki t o ii q o ‘zini im itatsiya 
qilishi m um kin.
Imitatsion m ashqlar texnik harakatlarni takom illashtirishda yordam 
beradi.
Sportchi kurashda raqib bilan m ustahkam aloqada sport natijalariga 
erishadi. Raqib bilan hamkorlikda qatnashish faqatgina raqib qarshiligini 
yengishgina em as, balki, shuningdek, raqib harakatidan foydalanib, 
o ‘z harakatlarini faol tashkil qilish va am alga oshirishga ham olib 
keladi. K urashchilardan kimning hujum qilayotganligi yoki him oya- 
lanayotganligiga q arab , k u rash ch ilar hujum qiluvchi va hujum ga 
uchraganga b o iin a d i. O datda, kurashchilarga raqibi, gilamga nisbatan 
turli holatda turishga to ‘g‘ri keladi. 0 ‘qituvchi nim a uchun muayyan 
holatning to ‘g ‘riligini, mashqni qanday bajarish kerakligini, m azkur 
ushlash yoki usul qanday yutuq keltirishini va boshqalarni tushun- 
tiradi:
a) o ‘quvchi ikki y o i b o ‘y ich a o ‘q itu v ch id an m a iu m o t olib, 
bilimni egallashi m um kin: l-signal tizim i (ko‘rsatish) orqali; 2-signal 
tizim i (og‘zaki bayon etish) orqali.
K o‘rsatish u c h u n quyidagi u slu blard an foydalaniladi: harakat 
o brazin i n a m o y ish etish, a m aliy q o ila n m a , foto, kino lavh alar, 
videotasvirlar, rasm lar, m ashg ‘u lo tlar, m uso baq alarda b o iis h va 
boshqalar.
Ozaki bayon uchun m a’ruzalar, hikoyalar, suhbatlar, kitoblar 
va boshqalardan foydalaniladi;
b) olingan bilim tegishli k o ‘nik m a bilan boyitiladi.
K o‘nikm a yangi harakatni m ayda-chuydalariga e ’tibor bergan
holda avtom atik ravishda em as, balki to ‘g ‘ri bajarish qobiliyatidir. 
K o‘nikm a yod olish y ordam ida tarbiyalanadi. Yod olish jarayoni 
o ‘qituvchining o ‘quvchi bajarishi kerak b o ig a n harakatni ko‘rsatish 
va tushu n tirishni k o ‘zda tutadi. Shuni ham aytish kerakki, bu harakat 
o ‘qituvchi kuzatuvida bajariladi.
15

---

K o‘nikm ani tarbiyalash ikki bosqichni o ‘z ichiga oladi:
— harakat to ‘g ‘risida bilim ni xabar qilish;
— kurashchining harakatini bajarishi;
d) 
o ‘rganilayotgan usulni, ko ‘nikm ani ko ‘p m arta qoMlash, uni 
avtom atik ravishda bajarishga olib kclishi m ahoratga aylanadi. Bu 
o ‘q u v c h ig a u s u ln in g m a y d a -c h u y d a la rig a q a ra tilg a n e ’tib o rn i 
b o ‘shashtirish im konini beradi.
M ahorat m ashg‘ulotlar yord am id a shakllanadi. B oshqacha qilib 
aytganda, o ‘qish jarayo n ida m ah o ratn i shakllantirish vazifasi q o ‘- 
yilsa, buning u chun m ashg‘ulot uslubi tanlanadi.
M ashg‘ulot jarayon i yod olish bilan boshlanadi. Shunday ekan, 
m ahoratning shakllanishi uch bosqichni o ‘z ichiga oladi:
— bilim ni xabar qilish;
— ko‘nikm a hosil qilish;
— m ah oratni shakllantirish.
M a h o ra tn in g tak o m illash u v i d a ra jasin i n azo rat qilish m uso- 
baqalarda am alga oshiriladi.
M ahorat «harakatning bir xillik su r’ati», «harakat dinam ik stereo- 
yo‘li» sifatida fiziologik belgilanishga ega ekan, shu asosda m ash- 
g‘ulotning asosiy uslublari belgilanadi:
1. A vto m atizatsiy a yoki m a h o ra tn i m ustahkam lash uslubi — 
m ahoratni m ustahkam lash standart sharoitlarda harakat ishlarini qilish 
yordam ida bajariladi.
2. M ahorat j o ‘shqinligini o ‘zgartirish yoki takom illashtirish uslubi. 
M ahoratni takom illashtirish ikki yo‘nalishda b lishi mumkin: sportchi 
im k o n iy atlarin i (te x n ik , ta k tik , jis m o n iy va m a ’naviy-iro dav iy) 
o ‘zgarishi va usullarni bajarish sh aro itin in g o ‘zgarishi (ag‘anatish 
omili).