N MAVZU. XIX -X X ASR O ZBEKISTON AM ALIY SA N’ATI
Reja:
1. XIX-XX asr o ‘zbek badiiy hunarmandchiligidagi mahalliy
inaktablar.
2. XIX asr oxiri va XX asr boshida Turkiston badiiy
hunarmandchiligi.
3. 1920-1980 yillar 0 ‘zbekiston amaliy san’atining asosiy
xususiyatlari va muammolari.
M intaqaning
XIX-XX
asrlar
an’anaviy
hunarmandchiligi
tarixini shartli ravishda uch bosqichga boMish mumkin.
Birinchi bosqich - XIX asr oxiri va XX asr boshi. Bu davr
Turkistonni
bosib olish jarayoni boshlanib, o ‘lkani harbiy-iqtisodiy
jihatdan o ‘zlashtirish va etnografik nuqtai nazardan o ‘rganishga
kirishilgan ed. Bu yillar ko ‘plab muzey to‘plamlariga asos solinadi,
mahalliy q o ‘l hunarmandchiligini o ‘rganishga jiddiy e ’tibor qaratgan
rossiyalik tarixchi - etnogroflar, sayohatchilaming ilmiy ishlari chop
qilinadi. Bu yillar Turkiston badiiy hunarmandchiligining tabiiy va
jadal rivojlanish davri boMib, ustalaming buyumlari mahalliy
aholining ro‘z g ‘orbop va marosimlar uchun kerak boMgan ehtiyoj va
talablarini bemaloi qondirar edi.
Ikkinchi bosqich - 1920-1980- yillar
- milliy respublikalar
tashkil etilishi va ularning sho‘ro davlati tarkibiga kiritilishi davri.
SH o‘ro siyosati xalq badiiy sanoati qismatini tubdan o ‘zgartirib
yubordi. 1920- yillardan ustalar shirkat arteliga birlashtirildi. Yangi
ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy siyosat xalq amaliy san’ati uchun
to ‘siqqa aylandi. A n’anaviy badiiy hunarmandchilikning noyob
qatlamini tashkil etuvchi yakkam-dukkam va may da kustar sanoatlar
asta-sekin tugatildi. Hayotning oldingi tartiblarini tanqid qilish va
yangi turmush uchun kurash ko‘plab an’anaviy turdagi buyumlar,
texnologiyalar va asriy ko ‘nikmalar va tarixiy hunarmandchilik
tajribasining
avloddan-avlodga
olib
o ‘tishiga
barham
berib,
ustalarning faoliyatiga chek qo‘ydi.
Uchinchi bosqich — 1990 yillar - mintaqadagi sobiq sho‘ro
jumhuriyatlari milliy mustaqillikni qoMga kiritgani va ijtimoiy
hayotning
barcha sohalarida, jum ladan, badiiy m adaniyat sohasida
m ustaqil siyo-..it \ in ц i/n Im shlagani, o 'z niilliy tarixi va m adaniy
m erosini qadrl.i .lining pnydo b o 'lish i xalq m adaniyati va s a n ’atiga
yangicha mimn.sabatniny shakllanishiga imkon berdi. A n ’anaviy
bayram lar, rasm nisum lar. m arosim lar, shuningdek, unut boMib
ketgan qator kasb-korlaru- hunarm andchilik turlari qayta tanlana
boshladi. M intaqa davlatlari (liar biri o ‘z im koniyatlariga qarab)
unut b o i i b ketgan a n ’anaviy hunarm andchilikni
qayta tiklash va
saqlanib qolgan turlarini rivojlantirish uchun zarur iqtisodiy va
ijtim oiy sharoit yaritishga harakat qilm oqda.
X X
asr boshigacha O 'zbekiston hududida dehqonchilik (o ‘troq),
shahar va k o ‘chm anchilik yoki chorvadorlik hayot tarzi etakchilik
qilgan. H am da bunday hayot tarzi k o ‘p jihatdan o ‘lkada istiqom at
qilayotgan x alqlar an ’anaviy estetikasi va m adaniyati xarakteri va
m ohiyatini belgilab bergan. Bu farq badiiy hunarm andchilikning
shakl
va
turlarida,
ayniqsa,
b o ‘rtib
k o ‘rinadi.
Badiiy
hunarm andchilik m ahsulotlarida o 'tro q va k o ‘chm anchi xalqlar
m adaniyatining bo'linishi yanada aniq seziladi. A gar tub aholining
o ‘troq dehqonchilik va shahar hayot tarziga m oyil m adaniyatida,
jum ladan, pishgan g 'ish t va xom g ‘isht (guvalak)dan
qurilgan
doim iy a n ’anaviy turarjoylarning shakl-sham oyilida rang-baranglik
kuzatilsa, k o ‘chm anchilik hayot tarzi bilan yashovchi aholi uchun
turarjoyning eng keng tarqalgan turi o 'to v b o ‘lgan. C hunki chorva
x o ‘jaligi uchun bu ju d a qulaydir.
Hayot va turm ush sharoitlariga b o g ‘liq ravishda badiiy sanoatda
ham farqlar yuzaga kelgan. Y a ’ni - o ‘troq va shahar infratuzilm asida
kulolchilik, to ‘qim achilik sa n ’ati, m is kandakorligi buyum lari
tayyorlash,
z a rd o ‘zlik
sa n ’ati
rivojlangan.
Talab
y o ‘qligi,
shuningdek, texnologik m urakkablik v a xom ashyo taqchilligi tufayli
k o 'ch m anchi xalqlar turm ush tarzida ular u qadar keng rusum
b o ‘lm agan. Ayni vaqtda k o ‘chm anchilar o ‘tovni,
kiyim lari v a otning
egar-jabduqlarini bezash uchun badiiy to ‘qim achilik (g ilam d o‘zlik,
kashtachilik, kigiz bosish), zargarlik s a n ’ati va charm buyum larga
oid k o ‘p d an -k o ‘p narsalar tayyorlashgan. SH unday qilib, o ‘troq va
ko'ch m an ch i aholi m adaniyatida a n ’anaviy hunarm andchilik shakl
va turlarida qadim iy tafovutlar saqlangani holda, har ikkalai
m adaniyatda, um um iy turlar rivojlanishi kuzatiladi. M asalan,
kashtachilik k o 'chm anchi va o ‘troq xalqlarda ju d a rivojlangan edi.
Ammo kashtachilik buyum laridagi gullar, ram zlar,
tasvir tizim i uni
nimaga xizm at qilishida ikkala m adaniyat o ‘rtasida farq seziladi.
Hndiiy hunarm andchilikning yorqin m ahalliy m aktablari bilan bir
qutorda, X IX asrga kelib, turli etnom adaniy an ’analar o ‘zaro
ham korligining chegara m aydonlari vujudga kelgan. G ap turli etno-
xo‘jalik guruhlarining m ashhur m adaniy va badiiy sim biozga olib
kelgan yashash joylari haqida borm oqda. A m aliy sa n ’at badiiy
xususiyatlarining shakllanishida etno-genetik om il bilan bir qatorda,
konfessional (diniy) om il ham muhim aham iyat kasb etadi.
( ) ‘zbekiston hududida k o ‘p asrlar davom ida, ayniqsa, m intaqaning
markaziy qism laridagi shahar m arkazlarida
islom aqidalarining
jiddiy ta ’siri ostida san ’atda uslublashtirish hodisasi ro ‘y berdi.
M intaqaning aynan urbanik (shahar) m adaniyatida islom ta'siri,
ayniqsa, yaqqol k o ‘rinib turardi. Q ishloq jo y lard a, ayniqsa, to g ‘li
yoki chorvador xalqlar m adaniyatida bu ta ’sir unchalik kuchli
b o ‘lm agan.
R ossiya q o ‘shinlari T urkistonni bosib olguniga qadar, bu erda
hunarm and
ustalar
m ahalliy
aholining
m aishiy
buyum lariga
ehtiyojini to ‘la ta ’m inlagan. R ossiyada ishlab chiqarilgan fabrika
m ahsulotlarini T urkistonga olib kelinishi (arzon m ato, chinni va
tem irdan ishlangan m aishiy buyum lar) tufayli k o ’plab am aliy san ’at
turlari bu raqobatga bardosh bera olm ay, inqirozga uchragan.
R ossiyada arzon anilin buyoqlarining paydo b o iis h i esa m ahalliy
m ato
v a
ju n d an
tayyorlangan
hunarm andchilik
buyum lari
(kashtachilik, gilam do‘zlik, chitgarlik, m atosozlik va hokazo )
sifatining
pasayishiga
sabab
b o ‘lgan.
Bu
davr
kulolchilik,
kandakorlik,
zargarlik,
m atosozlik,
chitgarlik,
gilam do‘zlik,
kashtachilik, y o g ‘och o ‘ym akorligi va boshqa am aliy sa n ’at
turlari
rivojlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
