O zbekiston badiiy akadem iyasi

M avzuni m ustahkam lovchi savollar:
1. Q adim gi va antik d avr kulolchilik buyum larining qanday 
turilari m avjud?
2. M ovarounnahr hududida sirli kulolchilik buyum larining 
paydo b o ‘lishi v a uning aham iyati nim alardan iborat?
3. M u g ‘ullar davrigacha (IX-X11I asr boshi) asosiy kulolchilik 
m arkazlar qaerda joylashgan?
4. O 'zb ekistonning qanday asosiy kulolchilik m aktab va 
m arkazlari m avjud?
5. 
M ustaqillik 
davrdagi 
kulolchilikning 
qanday 
asosiy 
m uam m olari bor?

---

11-MAVZU. O ZBEK A N ’ANAVIY KANDAKORLIGI
Reja:
1. 0 ‘zbek a n ’anaviy kandakorligi shakllanishi.
2 . 0 ‘zbekiston hududidagi kandakorlik turlari va m aktablari.
3. 
0 ‘zbek a n ’anaviy kandakorligining badiiy va texnologik 
xususiyatlari.
Islom gacha b o ‘lgan davr kandakorlik buyum lari nam unalari 
0 ‘zbekiston m uzeylarida ju d a kam saqlanm oqda. M avjud buyum lar 
bezagida m ahalliy an’analar bilan b ir qatorda, hind-budda, ellin va 
eron sa n ’ati ta ’siri ko'rinadi. IX-XIII asr boshi M ovarounnahrda 
bronzadan ishlangan buyum lar (patnis, idish, k o ‘za, siyohdon, 
sham donlar) keng tarqalgan va ularning bezagida islom san ’atiga 
xos yangi estetik naqshlar ifoda etilgan. T em uriylar davriga oid 
kandakorlik buyum larining nam unalari ham bizgacha ju d a kam etib 
kelgan. U larning bezaklari avvalgi d avr uslublari va naqshlari bilan 
bo g ‘liq. Bu davrda m ahalliy kandakorlikda inkrustatsiya (qadam a) 
uslubi ishlatila boshlagan. X IX asrga kelib, Buxoro, X iva, Q o ‘qon, 
Sam arqand, 
S hahrisabzda kandakorlikning asosiy m aktab va 
m arkazlari 
shakllangan. 
B uyum lam ing asosiy turlari: 
patnis, 
dastshuya, choyidish, qu m g ‘on, oftoba. XX asr oxiriga kelib, extiyoj 
b o 'lm ag an lig i sababli, kandakorlik deyarli barham topdi. M ustaqillik 
davrida 
B uxoro, 
T oshkent 
va 
Q o ‘qon 
kandakorligi 
qayta 
tiklanganligini kuzatish m um kin.
0 ‘zbekiston am aliy sa n ’atida m a ’danga ishlov berish yosh 
b o ‘yicha faqat badiiy kulolehilikdan keyin turadigan eng qadim gi 
turlardan biridir. Eng keng tarqalgani esa m is kandakorligidir. M is 
kandakorligi turli davrlarga noyob nam unalari etib kelgani b o ‘yicha 
ham , uslublari m avzusi moMligi b o ‘yicha ham hunarm andchilikning 
boshqa turlaridan ustun turadi. 0 ‘zbekiston m is kandakorligining 
asosiy jam lam asi O 'zb ek isto n xalqlari m illiy tarixi D avlat m uzeyida, 
T oshkentdagi 0 ‘zbekiston D avlat S an ’at m uzeyida, shuningdek, 
Sankt-Peterburgdagi D avlat erm itajida saqlanadi. X IX -X X asrlar 
0 ‘zbekiston kandakorligining qiziqarli nam unalari Toshkentdagi 
A m aliy sa n ’at m uzeyida, Sam arqanddagi A .Ikrom ov nom idagi 
0 ‘zbekiston xalqlari m adaniyati tarixi m uzeyida, X iva, Buxoro,

---

Q o 'q o n , F arg 'o n a, N ukus, Q arshi va T erm iz o ‘lkashunoslik 
niu/eylarida saqlanm oqda. U lar O 'zbek istondagi va xorijdagi qator 
xususiy jam lam alarda 
ham 
m avjud. 
K o ‘p 
asrlar 
davom ida 
kandakorlik o 'z ig a xos badiiy qonun-qoidalar ishlab chiqilib, uning 
tcxnik ijro usullari takom illashtirilgan.
C hoydish. XX asr boshi. Q o 'q o n .
M uzeylar jam lam alarida X V III asr oxiri v a X X asr boshidagi 
O 'zb ek isto n badiiy kandakorligi to 'laro q tarzda nam oyon etilgan. 
Ularni bezashda o'tm ish asrlar kandakorligining an 'an alarin in g
kuchli tasiri seziladi. Bu davrda B uxoro, Xiva, Q o 'q o n , Sam arqand, 
Q arshi, S hahrisabz va T oshkent kandakorlik buyum lari ishlab 
chiqarishning asosiy m arkazlari b o 'lg an . XVIII asr oxiri va XIX asr 
birinchi yarm i buyum lari kuchli m utanosibliklari, naqsh-gullarining 
nafisligi va ifodaliligi ham da idish shakllarining o 'z ig a xosligi bilan 
ajralib turadi. X IX asr ikkinchi yarm i va XX asr boshida R ossiyadan 
keltirilgan fabrika buyum lari ta ’siri ostida iste’m olchilar didi 
o 'zg arad i, hajm dor buyum larga talab ortadi. A m m o kandakorlik 
buyum lari o 's h a paytda nafaqat o 'z in in g bezak sifatlari, balki uy ichi

---

jihozlarining bir qismi sifatida ochiq tokchalarga terib q o ‘yilishi 
bilan ham qadrli b o ‘lgan. U lar, m ahalliy aholi turm ushida m uhim rol 
o ‘ynagan. A holining boy qatlam larida bu buyum lar ijtim oiy m avqe 
va egasining badavlatligini nam oyish etuvchi vosita b o ‘lib xizm at 
qilgan. X IX -X X asr boshidagi kandakorlik buyum lari shakl va 
xizm at turlari b o 'y ich a rang-barangdir. Ular orasida obdon bezatilib, 
choy va suv solishga m o ‘ljallangan, turli nom lar bilan atalgan, 
xilm a-xil qiyofa va shaklda yasalgan, suv, sut, m eva sharbati, qiyom , 
shirinlik 
v a 
x o ‘l 
m eva 
solishga 
m o ‘ljallangan 
rang-barang 
kosasim on idishlar, ayniqsa, om m alashib ketgan.
O ftoba. X X asr boshi. Shahrisbaz.
R o ‘z g ‘orbop 
idishlar tarkibiga barkashlar, 
m eva, 
sharbat 
solinadigan kosalar, choynaklar, chelaklar v a ovqat suzish qurollari 
(c h o ‘m ich, kapgir va boshqa), tovalar, kosaxaltalar, guldonlar, 
k o ‘zalar, suvdonlar, chilopchinlar, turli m aishiy buyum lar: m ayda 
pul (tanga)lar solib q o ‘yiladigan qutichalar, tam akidonlar; yozuv 
buyum lari: 
qalam donlar, 
sham donlar 
va 
boshqalar 
kirgan. 
Shuningdek, m arosim uchun anjom lar - ehson qutilari, chilim lar 
ham keng qoMlanilgan. M is kandakorligi buyum larini uch kasb 
ustalari yasaganlar. M isgarlar qolip yasab, qalam i bilan uni 
oqartirganlar, degrezlar idishlarning qolip qism larini quyganlar 
(dastalar, qopqoq qubbachalari), kandakorlar buyum ga kandakori va 
o ‘ym akori gullar bitganlar. B archa m arkazlarda taxm inan bir xil 
kandakorlik, 
o'y m akorlik, 
nafis 
qirqm alar 
texnik 
usulidan 
foydalanilgan. U lar gul-naqshga m a’nodorlik b ag ‘ishlash uchun 
tagzam inga puanson va to ‘r ishlovi bera boshlaganlar. Kandakori 
buyum lar 
gullarining 
m avzulari 
ancha 
rang-barang 
b o ‘lib,

---

( f/.bekiston am aliy-bezak sa n ’atining boshqa turlari bezagida ham 
iichraydi. Islim iy naqshning turlari ayniqsa k o 'p . O datda, tum or 
(m cdalon)lar, to Lpgullar, handasaviy shakllar, xilm a-xil hoshiya 
yo'llari shu gul bilan to 'ld irilad i. H andasaviy naqshlar, odatda, 
yordamchi 
bezak 
sanaladi. 
U slublashtirilgan 
ko 'rinishd a 
qo'llanuvchi jo n zo tlar tasviri kam dan-kam uchraydi. Bu asosan, 
jonzot tanasining m uayan qism laridangina iborat b o 'lad i: chashmi 
bulbul (bulbul k o ‘zi), q o ‘chqorak (q o ‘chqor shoxi), pushta baliq 
(baliq tangachasi) va boshqalar. Idish qism lari - dastalarni bezashda 
aksar hollarda hayvon va parrandalarning tana qism laridan birining 
hajm iy-plastik tasviri ishlatilgan - buni degrezlar bajarganlar. 
Buyum larni bezashda, diniy m avzularga, shuningdek, xattotlik 
uaqshu-nigorlariga katta aham iyat berilgan. XIX asr oxiri va XX asr 
boshiga 
kelib, 
F arg 'o n a, 
keyinroq 
B uxoro 
v a 
Sam arqand 
kandakorligida 
m e’m oriy 
yodgorliklar 
tasvirlari, 
Q o 'q o n
kandakorligida esa afsonaviy m avjudotlam ing qiyofalari paydo 
bo'lgan.
Patnos. X IX asr boshi. Buxoro.
X IX asrda O 'zbekiston badiiy kandakorligi m ahalliy m aktablari 
faoliyati to 'la y o 'lg a q o 'y ilad i. Bu m aktablarning o 'z ig a xosligi 
naqsh-gul 
tam oyillarida, 
gul 
m avzularining 
m azm unida. 
buyum larning shakli va nim aga m o 'ljallanganligida, shuningdek, u 
yoki 
bu 
texnik 
usullardan 
foydalanishda 
nam oyon 
bo'ladi. 
K andakorligining ehuqurligi, gullam ing xilm a-xi 11 igini aytm asa, ijro 
y o 'sin i, um um an, ham m a jo y d a bir xil.
A ncha chuqur o 'ym akorlik "kandakori", sayozroq o 'ym ak orlik 
"chizm a" deb atalgan. K andakorlikda o 'ym akorlikd an tashqari, yana

---

qirqm a kandakorlik - "shabaqa" qoMlangan. X IX asrda B uxoro va 
X iva kandakorlarining buyum lari, ayniqsa, d o v ru g 1 qozongan. U lar 
shakllarining nafisligi, qism larning o ‘zaro m utanosibligi v a naqsh- 
gullari uslublarining barqarorligi bilan ajralib turadi. U lardan ehuqur 
kandakorlik usulida ijro etilgan B uxoro kandakorlik m aktabini 
alohida 
ta ’kidlash 
zarur. 
B uxoro 
XVIII 
asrda 
m intaqa 
kandakorligining eng yirik m arkaziga aylangan. M ashhur m ahalliy 
kandakor usta Shodi M uham m ad v a usta B orotboyda tahsil olish 
m aqsadida 0 ‘rta O siyoning barcha joyidan yo sh lar kelishgan. 
B uxoro kandakorlari yasagan buyum lar turlari xilm a-xil bo'lishi 
barobarida, ular shakllarining oddiyligi va jid d iy lig i bilan ajralib 
turgan. B uyum lam ing nisbatan ochiq tagzam ini chiziqlar bilan 
to ‘ldirib 
chiqilgan. 
X V III 
asrda 
B uxoro 
ustalari 
qarshilik 
kandakorlardan tagzam inga rang berishni o 'zlash tirib oldilar. A m m o 
boshqa m aktablardan farqli o ‘laroq, ular bu ham m abop usuldan 
m e ’yorida 
va 
yuksak 
did 
bilan 
foydalanishgan. 
Buxoro 
buyum larining naqsh-guli nafis va aniq ancha yirik. U lar boshqa 
m aktablar gullaridan nafisroq. X IX asr oxiri va X X asr boshida 
B uxoro kandakor ustalari buyum larning alohida qism larini bezar 
edilar. M asalan, idish qorni, b o ‘g ‘zi (b o ‘yni), dastasi, barkashlam ing 
keng tagiga xattotlik yozuvlari bitganlar, goho ularga islimiy 
naqshlar bilan 
bezak berib uslublashtirganlar. 
0 ‘sha paytda 
B uxoroda kandakori naqshlar bilan bezatilgan, turli vazifalarga 
m o 'ljallan g an ko ‘plab buyum lar tayyorlangan. O ftoba, choynak, 
guidon, suv solinadigan k o ‘za!ar, chelaklar, kashkul, chil-kalid, 
chinniqop singari m arosim iy buyum lar, ov paytida q o ’llaniladigan 
n o g ‘ora - dovul, pardoz buyum i - surm adon va boshqa buyum lar 
yasalgan.

---