T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

3. Ichki ishqalanish 
Har xil tezliklarda harakatlanayotgan, parallel qatlamli gaz, suyuqliklar orasida ichki 
ishqalanish hosil bo‘lish mexanizmi tartibsiz issiqlik harakati tufayli qatlamlarni molekulalar 
bilan o‘zaro almashuviga bog‘liqdir. Natijada tezroq harakatlanayotgan qatlam impulsi 
kamayadi, sekin harakatlanayotgan qatlam impulsi oshadi va qatlamlarning harakat jadalligi 
o‘zgaradi.
Qo‘shni qatlamlarning o‘zaro ta’siri Nyutonning II qonuniga asosan, birlik vaqt ichida bir 
qatlam ikkinchisiga ta’sir qiluvchi kuch moduliga teng impuls uzatadi. 







V
C
3
1






dx
d
D
j
m



m
j
dx
d

1
3
D

   
S
dx
d
F




S
F
j
p


---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 366 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
yoki
,
bu yerda 
– x o‘qining musbat yo‘nalishida birlik vaqt oraligida ko‘chgan to‘la impulsga 
teng bo‘lgan impuls oqimi zichligidir, 
– tezlik gradienti. Minus ishora, impuls 
ko‘chishi tezlik kamayishi yo‘nalishida sodir bo‘lishini ko‘rsatadi, 

- ishqalanish 
koeffitsienti miqdor jihatidan quyidagiga tengdir: 
, 
Ko‘chish hodisalarini ifodalovchi (104.2)-, (104.4)- va (104.6)- ifodalarni taqqoslasak, 
barcha ko‘chish hodisalari bir-biriga o‘xshash ekanligi ko‘rinib turibdi. 
,
,

Erkinlik darajasi bo‘yicha energiya taqsimoti 

Ichki energiya – 
termodinamik tizimning muhit tavsifidir va u mikrozarrachalarning 
tartibsiz harakati va ularning o‘zaro ta’sir energiyalaridan iboratdir. Demak, tizimning 
o‘zini mexanik harakati va tashqi maydon ta’siridagi potentsial energiyasi ichki energiyaga 
taalluqli emas.
Ichki energiya –
tizim termodinamik holatining aniq funktsiyasidir, ya’ni har bir
holatda tizim aniq ichki energiya qiymatiga ega bo‘ladi. Tizim bir holatdan ikkinchi 
holatga o‘tganda ichki energiyaning o‘zgarishi faqat shu termodinamik holatlar ichki 
energiyalarining farqi bilan belgilanadi va o‘tish yo‘liga bog‘liq emas. 
Ayrim masalalarda, bir atomli gazning molekulasini moddiy nuqta deb qarasak, 
ilgarilanma harakat uchta erkinlik darajasiga ega bo‘lishi mumkin. Bu vaqtda aylanma 
harakat energiyasini hisobga olmasa ham bo‘ladi. 
Mexanik tizimning erkinlik darajasi soni tizim holatini belgilovchi, bir-biriga bog‘liq 
bo‘lmagan kattaliklar soni bilan aniqlanadi.
Masalan, moddiy nuqtaning fazodagi holati uning uchta x, y, z koordinatalari qiymatlari 
bilan aniqlanadi. 
Shu sababli, moddiy nuqta uchta erkinlik darajasiga ega bo‘ladi. Absolyut qattiq 
jismning holati inertsiya markazining uchta x, y, z koordinatalari, jismning o‘qlari 
yo‘nalishlari bilan bog‘langan
va 
burchaklari bilan aniqlanadi.
 
Absolyut qattiq jismning erkinlik darajasi
dx
d
j
p




p
j
dx
d









3
1








V
C
3
1






3
1
D








3
1


,


---