T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 365 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
, 
bu yerda C
v
– xajm o‘zgarmas bo‘lganda, gazning solishtirma issiqlik sig‘imini ifodalaydi 
(ya’ni,hajm o‘zgarmaganda 1 kg gazni 1 K ga isitish uchun zarur bo‘lgan issiqlik 
miqdoridir),
– molekulalar issiqlik harakatining o‘rtacha tezligi, 
– o‘rtacha 
erkin yugurish yo‘li. 
2. 
Diffuziya
Ikkita tutashgan gaz, suyuqlik va qattiq jismlarda zarrachalarning betartib harakati tufayli 
ichkariga kirish va aralashish jarayoniga - diffuziya hodisasi deb ataladi. Bu hodisada 
zarrachalarning massalari o‘zaro almashib turishi zichlik gradienti saqlanguncha davom 
etadi. 
Molekulyar kinetik nazariya yaratila boshlanganda diffuziya hodisasini tushuntirishda 
anglashilmovchiliklarga duch kelindi. Molekulalarning issiqlik harakati tezligi katta 
bo‘lishiga qaramay,
diffuziya hodisalari juda sekin sodir bo‘lishi kuzatildi. 
Masalan, eshik oldiga hidli gaz bilan to‘ldirilgan idish yaqinlashtirilsa, hidli molekulalar 
o‘zaro to‘qnashishi sababli, juda kichik erkin yugurish yo‘liga ega bo‘ladilar, ya’ni, deyarli 
o‘z joyida turgandek bo‘ladi. Ximiyaviy bir jinsli gaz uchun diffuziya hodisasi Fik qonuniga 
bo‘ysunadi:
,
bu yerda 
– birlik vaqt ichida birlik yuza orqali diffuziya jarayonida o‘tadigan, miqdor 
jihatdan moddalar massasiga teng bo‘lgan massa oqimining zichligidir, D – diffuziya 
koeffitsientidir, 
– yuza normali yo‘nalishida birlik uzunlikdagi zichlik o‘zgarishi 
tezligiga teng bo‘lgan zichlik gradientidir. Minus ishora, massa ko‘chishining zichlik 
kamayishi yo‘nalishida sodir bo‘lishini ko‘rsatadi.
Diffuziya koeffitsienti D zichlik gradienti birga teng bo‘lganda miqdor jihatdan massa 
oqimi zichligiga tengdir. Gazlarning molekulyar kinetik nazariyasiga binoan diffuziya 
koeffitsienti quyidagiga tengdir: 
,