11-ma’ruza. Mikrozarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin dualizmi. De-Broyl gipotezasi

---

11-MA’RUZA. Mikrozarrachalarning korpuskulyar-to‘lqin dualizmi. De-Broyl gipotezasi 

 

Yorug’likning  dualistik  xususiyatlari,  ya’ni  uning  to‘lqin  va  korpuskulyar  xususiyatlari 

to’g’risidagi fikrni rivojlantirib 1924 yilda De-Broyl yangi gipotezani ilgari surdi. Tabiat simmetriyaga 

moyil  bo’lganligi  tufayli  modda  zarralarining  faqat  korpuskulyar  xususiyatlari  emas,  balki  to‘lqin 

xususiyatlari ham sodir bo’lishi kerak. 

Boshqacha  qilib  aytganda,  De-Broyl  gipotezasiga  asosan,  korpuskulyar-to‘lqin  dualizm 

elektromagnit  nurlanish  uchun  ham,  modda  zarralari  uchun  ham  tegishlidir.  U  holda  elektromagnit 

nurlanish fotoni uchun o’rinli bo’lgan quyidagi  



h

c

hv

р





 

munosabatni modda zarralari uchun ham qo’llash mumkin. Shuning uchun massasi m, tezligi v 

bo’lgan zarraning harakatlanish jarayonida uzunligi  

mv

h

p

h







 

     (11.1) 

bo’lgan to‘lqinning xususiyatlari namoyon bo’lishi kerak, degan xulosaga kelinadi. (11.1) ifodani De-

Broyl to‘lqin uzunligi formulasi deb, 



 ni esa De- Broyl to‘lqin uzunligi  deb atash odat bo’lgan.  De- 

Broyl  gipotizasi  bilan  tanishgach,  Eynshteyn  quyidagi  fikirni  aytdi:  agar  bu  gipotiza  uchun  bo’lsa, 

elektronlar uchun difraksiya hodisasi kuzatilishi lozim. 

 

Haqiqatan,  1927  yilda  Devisson  va  Jermer 

tajribasida  bu  fikr  tasdiqlandi.  Bu  tajribasining 

sxemasi  26.6-rasmda  tasdiqlangan.  Qizdirilgan  K 

katoddan  chiqqan  termoelektronlar  katod  va  A  anod 

oralig’idagi  elektr  maydoni  ta’sirida  tezlatiladi. 

Elektronlar 

dastasi 

va 

diafragmalar 

yordamida 

ingichka  dasta  shaklida  kristallga,  undan  sochilgan 

elektronlar  esa  ionizatsion  kamera  (IK)ga  tushadi. 

Ionizatsion  kamerada  vujudga  kelgan  tok  galvanometr 

yordamida  o’lchanadi.  Tajribada  ionizatsion  kamerani 

siljitish  yordamida  turli  burchaklar  ostida  sochilgan 

elektronlarni  qayd  qilish  imkoniyati  mavjud  edi. 

Tajribalar natijasi shuni ko’rsatdiki, sochilish burchagining o’zgarishi bilan ionizatsion kameradagi tok 

kuchi monoton ravishda o’zgarmaydi, balki bir qaror maksimumlar kuzatiladi. 

Masalan, nikel kristali bilan tajribada o’tkazilganda elektronlarni tezlatuvchi (ya’ni K va A lar 

orasidagi)  potensiallar  farqi  54  V  bo’lganda  (bunday  maydonda  elektron 



4



10

6 

m/s  tezlikka 

erishadi)  sochilish  burchagining 



=50



  qiymatida  maksimum  kuzatildi.  Agar  shu  tajriba  elektronlar 

dastasi bilan emas, balki rentgen nurlari bilan o’tkazilgan, difraksion maksimum 



=50



 da kuzatilishi 

uchun  rentgen  nurlarining  to‘lqin  uzunligi  1,67



10

–10 

m  bo’lishi  lozim.  Ikkinchi  tomondan,  tajribada 

qo’llanilgan  elektronlar  uchun,  (11.1)  ifoda  asosida,  De-Broyl  to‘lqin  uzunlikni  hisoblasak, 



≈-

1,67



10

–10 

m  qiymatni  hosil  qilamiz.  Mos  keluvchi  bu  natijalar  de-Broyl  gipotezasi  to’g’riligining 

isboti bo’lib xizmat qiladi.