|
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
28
tasvirlanayotgan obrazning barcha shakl-shamoyili bilan kitobxon ko‘z o‘ngida aniq gavdalanishini
ta’minlaydi. Metafora poetik matnda ta’sirchan vosita sifatida kitobxon ruhiyatida kutilmagan, nozik
his-tuyg‘ularni junbushga keltiradi. Qolaversa, tasvirda kutilmaganlik metaforalarga xos xususiyat.
Uning yana bir jihati obrazlilikdan tashqari fikrlarning qisqaligi, aniqligini ta’minlash hisoblanadi.
Tilshunoslikda an’anaviy metaforalar atamasi ham mavjud bo‘lib, bunda ko‘proq zoonimlar
yoki afsonaviy mavjudotlar nomlari asosida yuzaga kelgan metaforalar nazarda tutiladi. Poetik
metaforalarda xabar, ta’sir, tasvir, ruhiyat o‘zaro uyg‘unlashib, birlashib ketadi. Boshqacha aytganda,
ma’no ko‘chishining bu turi hosila ma’noning yuzaga kelish ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi.
Metafora nutq jarayonida o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi. U bir-birini taqozo qiluvchi boshqa
vositalar bilan chambarchas bog‘liq. Uning ana shu xususiyatini hisobga olgan M.Mirtojiev
metaforalarni sof metaforalar, sinesteziyalar va jonlantirishlar kabi ko‘rinishlarda bo‘lishini qayd
etadi: “Sof metaforalarda o‘zaro o‘xshatilgan denotatlarning biror belgisi, aniq va ko‘zga
tashlanadigan belgisi asos qilib olingan bo‘ladi. Masalan, darvoza oti va ulamoq fe’lida metaforik
hosila ma’no yuzaga kelarekan, hosil qiluvchi va hosila ma’no denotatlari o‘rtasidagi o‘xshashlik
shunday aniq belgiga asoslangan.
Sinesteziyalarda hosil qiluvchi va hosila ma’no denotatlari o‘rtasidagi o‘xshashlik belgilarning
ongdagi umumlashmasiga asoslanadi. Masalan,
mayin yung
va
mayin ovoz
birikmalaridagi mayin
so‘zining bu ikki ma’nosi denotatlari o‘rtasidagi o‘xshashlik birida tusmollashga, ikkinchisida
eshitishga asoslangan belgilar ta’siri haqidadir. Sezgiga ta’sirdagi umumiylik bir xil xususiyatga
egadir. Sinesteziyalar asosan sifat turkumiga oid so‘zlarda va fe’l turkumiga oid so‘zlarning sezgiga
ta’sir belgilarida ko‘p uchraydi. Masalan,
terisi dag‘allashgan
va
ovozida g‘allashgan
birikmalaridagi
dag‘allashmoq fe’llari leksik ma’nosiga e’tibor berish mumkin. Ularning birinchi hosil qiluvchi va
hosila ma’nosi namoyon bo‘lgan. Har ikki leksik ma’no ham boshqa-boshqa sezgilarga asoslangan
belgilarga ega kechimni bildiradi.
Jonlantirishlarda jonli narsa nomi bilan jonsiz narsa yoki voqelikni, umuman jonli narsaga xos
belgi, harakat yoki holat nomi bilan jonsiz narsaga xos belgi, harakat yoki holatni atash va bunda
o‘xshatishga asoslanish orqali mazkur nomda hosila ma’no yuzaga keltirishdir. Bu hodisa ayrim
tilshunoslikka oid asarlarda personifikatsiya deb ham ataladi [4,10-11]”.
Olim metaforalarda hosila ma’noning yuzaga kelishini ekstra lingvistik va intra lingvistik
sabablarga bog‘lab talqin qiladi. Ekstra lingvistik sababga ko‘ra metafora va jonlantirishlar yuzaga
keladi.
Tilshunoslikda ifoda-tasvir vositalari tahliliga bag‘ishlangan ishlarda metaforalarning
mazmuniy tomoniga alohida e’tibor berilib, badiiy nutqqa obrazlilik baxsh etuvchi vositalardan biri
jonlantirish ekanligi ta’kidlanadi. Ularda ko‘rsatishicha, “jonlantirish odamlarga xos bo‘lgan
xislatlarni jonsiz predmetlar, tabiat hodisalari, hayvonot, parranda, qush kabilarga ko‘chirish orqali
paydo bo‘ladigan tasvir usulidir [2,11]. A.Shomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo‘ng‘urov, H.Rustamovlar
tomonidan yaratilgan “O‘zbek tili stilistikasi” kitobida jonlantirishga “kishilarning harakatlari, his-
tuyg‘ulari, so‘zlash va fikrlashlari jonsiz predmetlarga ko‘chirilishi” sifatida izoh beriladi [7,245].
Jonlantirish metaforaning bir ko‘rinishi sifatida badiiy, xususan, poetik matnlarda ko‘p
ishlatiladi. Bunda ijodkorning aslida jonsiz bo‘lgan narsa va predmetlarga, hodisalarga xuddi tirik
insonlarga qilinganidek munosabatda bo‘ladi, ularni fikrlashga, so‘zlashga yoki ma’lum xatti-
harakatlarni bajarishga undashi zamirida ma’lum bir kommunikativ maqsad yotadi. Badiiy matnlarda
jonsiz narsa va predmetlarning insonga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi, fikrlashi, xatti-harakati asosida
aslida insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatib berish, ularni obrazli, ta’sirchan tarzda o‘quvchiga
etkazish ko‘zda tutiladi.
O‘zbek mumtoz adabiyotida qadimdan tasviriy vosita sifatida qaaraluvchi jonlantirishning
tashxis hamda intoq deb yuritiluvchi turlari o‘zaro farqlangan. Poetik nutqda shoir o‘z fikrlarining
obrazliligini ta’minlash uchun ko‘pincha tashxisdan foydalangan. Ijodkor o‘z fikrlarini metafora
vositasida ifodalash bilan kutilmagan obrazlilik hosil qilgan va o‘zi yaratgan obraz orqali o‘quvchini
tushunishini osonlashtirgan. U bu orqali o‘quvchining voqelik faktlariga to‘g‘ri munosabatda
bo‘lishiga hamda ularni haqqoniy baholashi uchun zamin yaratgan. Masalan:
“Faust” yondi gurillab \
“Xamsa” o‘tga tutashdi \ Bu sado jahon bo‘ylab \ Taraldi, tog‘lar oshdi \ Bu sado yangrar hamon \
Sira ado bo‘lmaydi \ Olam aytar hech qachon \ Ona tilim o‘lmaydi. (E.Vohidov)
Jonlantirishning ikkinchi turi bo‘lgan intoqda esa nutq ob’yektini xuddi insonlardek gapirtirish
ko‘zda tutiladi. Jonlantirishning bu turi ko‘proq bolalar adabiyotida ko‘p uchraydi. Intoq masallarda
Do'stlaringiz bilan baham: |
